کؤچوروب اۇیارلایان: یاسیر رنجبری(ساوالان)
”هر اؤلکهنین هر سوْرونا و باشقا اؤلکهیه مداخله حاققینی گؤردوگو بیر اوْرتامدا، خزریانی اؤلکهلر، سوْرونو اؤز آرالاریندا چؤزمهنین یارارینی آنلایاراق، سوْنوندا آنلاشمایا چاتدیلار.“
سوْوئتلر بیرلیگینین ییخیلماسییلا بیرلیکده آوراسیا جوْغرافیاسیندا اوْرتایا چیخان چوْخ ساییدا یئنی سوْرونلاردان بیری ده خزر'ین قوْنومو(استاتوسو) ایدی. کئچدیگیمیز گۆنلرده، بۇ قوْنودا سوْنوندا آنلاشمایا چاتیلدی.
خزر دنیزی(گؤلو) قوْنومو، [سسجب ایله ایران'ین اؤز آرالاریندا آنلاشدیقلارینا گؤره] سوْوئتلرین ییخیلیشینا قدر بیر سوْرون اوْلوشدورمازکن، ییخیلیش سوْنراسی خزریانی اۆچ اؤلکه (آذربایجان، قازاغیستان، تۆرکنمیستان) داها باغیمسیزلیغینی قازانینجا، دۇروم قارماشیقلاشدی. دوْلاییسییلا اؤنملی اؤلچوده بالیق و انرژی قایناقلارینا صاحیب خزر ده "دارتیشما دنیزی" اوْلاراق آدلاندیریلمایا باشلاندی.
خزر، اوْقیانوسلا باغلانتیسی اوْلمایان پارچا ایچریسیندهکی قاپالی سۇ یێغینتیسی اوْلدوغوندان دوْلایی، بیرلشمیش میللتلر(UN) دنیز حقوقو'نا گؤره "دنیز" اوْلاراق قبول ائدیلمهمکدهدیر. بئلهلیکله، تۆرکمنیستان، ایران و رۇسیا، خزری "گؤل" اوْلاراق قبول ائدرکن، آذربایجان ایله قازاغیستان، "دنیز" اوْلاراق آدلاندیردیلار.
یئنه خزر'ه أن آز سێنیری اوْلان ایران (۷۲۴) ایله رۇسیا (۶۹۵)، خزر'ین قایناقلاریندان داها آرتیق یارارلانابیلمک اۆچون ایللرجه خزر'ین قایناقلارینین بۇ بئش اؤلکه طرفیندن ائشیت و برابر قۇللانیلماسی تئزینی ساوۇندولار. داها اۇزون سێنیرا صاحیب قازاغیستان (۲۳۲۰) تۆرکمنیستان (۱۲۰۰) و آذربایجان (۹۵۵) ایسه دوْغال اوْلاراق بۇنا قارشی چیخدیلار. دوْلاییسییلا خزر'ین حقوقی قوْنومو بللی اوْلمادیغیندان خزریانی اؤلکهلر، خزر'ین قایناقلاریندان تام اوْلاراق یارارلانابیلمهدیکلری کیمی بۇ سوْرون، گئتدیکجه گرگینلیگه ندن اوْلوب، بؤلگه اؤلکهلری آراسیندا چوْخ یؤنلو ایشبیرلیگینین گلیشدیریلمهسینی اؤنلهدی.
آنلاشمانی مۆمکون قیلان ائتکنلر
طرفلر آراسیندا یاخلاشیق ۲۵ ایل سۆرن گؤروشمهلرین سوْنوجسوز قالماسینین بیرنئچه اؤنملی ندَنی وار ایدی. بۇنلاردان ایلکی، قوْنویلا ایلگیلی گؤروشمهلر هارادایسا سسجب'نین ییخیلماسییلا بیرلیکده باشلاماسینا قارشین، اؤزللیکله یئنی جۇمهورییتلرین (آذربایجان، قازاغیستان، تۆرکمنیستان) چوْخ داها اؤنملی سوْرونلارلا بوْغوشماسی و دوْلاییسییلا اؤنجهلیگی خزر'ه وئرمهمهلریدیر. بۇ باغلامدا تۆرک جۇمهورییتلرینین اؤز تئزلرینده اصرار ائدهبیلمک اۆچون باشقا سوْرونلارینی گئریده بۇراخاراق بیرآز اوْلسون گۆجلنمهیی گؤزلهدیکلری سؤیلهنهبیلر.
ایکینجی ندن ایسه انرژی احتیاجینی باشقا یاتاقلاردان قارشیلایان رۇسیا'نین دیگر سوْرونلاردا اوْلدوغو کیمی، سوْرونون چؤزومو قوْنوسوندا عجله ائتمهمهسیدیر. سوْرونلارین دوْندورولموش دۇرومدا قالماسی، رۇسیا'نین ایشینه یاراماقدا و کرئملین بۇ مسئلهلری، ایکیلی گؤروشمهلرده اؤنملی بیر باسقی آراجی اوْلاراق قۇللانماقدان چکینمهمکدهدیر.
اۆچونجو ندن ایسه ایران'ین اۇیغولادیغی "شرق حیلهچیلیگی" پوْلیتیکاسیدیر. خزر'ین استاتوسو قوْنوسوندا أن ضعیف قوْنومدا اوْلان ایران، سوْرونون اؤزونه قارشی چؤزولمهسی یئرینه دوْندورولموش قالماسینی ایستهییردی. یۆروتدوگو باشاریلی دیپلوماسی ایله ده ایللرجه بۇ قوْنونون اۆستهسیندن گلهبیلدی.
یاخشی! نه اوْلدو دا ۲۰۱۸ آوقوست'وندا قیییداش(ساحیلداش) اؤلکهلرین هامیسی اؤز گؤروشلریندن اؤدون(امتیاز) وئرهرک آنلاشما یوْلونا گئتمهیه قرار وئردیلر؟
بۇنون ایلک ندنی، اۇلوسلارآراسی دۆزن ایله اۇلوسلارآراسی حقوقون آلت اۆست اوْلماسیدیر. هر اؤلکهنین یا دا اؤرگوتون، اؤزونده هر سوْرونا یا دا باشقا بیر اؤلکهیه مداخلهده بۇلونما حاققینی گؤردوگو بیر اوْرتامدا آنلاشمانی دؤولت باشقانلارینین شخصن اؤزلرینین ایمضالاماسی، خزریانی اؤلکهلرین سوْرونون اؤز آرالاریندا چؤزمهنین یارارینی آنلامیش اوْلمالارینی گؤسترمکدهدیر.
یئنه اؤزللیکله رۇسیا ایله ایران'ی چؤزوم قوْنوسوندا تلَسدیرن بیر باشقا ائتکن ده یالنیزجا آذربایجان'ین دئییل، قازاغیستان'ین دا باتی ایله ایشبیرلیگینی آرتدیرما چاباسی ایچریسینده اوْلماسیدیر. باشقا بیر دئییشله، رۇسیا آدی کئچن جۇمهورییتلرین بؤلگهده باشدا آبد(آمریکا بیرلشمیش دؤولتلری) اوْلماقلا باتی دۆنیاسی ایله ایشبیرلیگینی آرتدیرماسیندان راحاتسیز اوْلماقدادیر. واریلان آنلاشما ایسه اۆچونجو اؤلکهلری خزر'ه یاخلاشدیرانمایاجاغی کیمی، خزریانی اؤلکهلر آراسیندا چوْخ یؤنلو ایشبیرلیگینی ده آرتدیراجاقدیر.
یئنه چین فاکتورو'نون سرعتلندیریجی بیر ائتکن اوْلدوغو سؤیلنهبیلر. سیاسی آنلامدا اۇلوسلارآراسی آلاندا چوخ وارلیق گؤسترنمهین چین، اوْرتا آسیا، اوْرتادوْغو و آفریقا'دا ائکونومی آلانیندا گئتدیکجه گۆجلنمکدهدیر. بۇ قوْنو اؤزللیکله رۇسیا'نی راحاتسیز ائتمکده و بۇ بؤلگهلردهکی چیخارلارینا ضرر وئرمکدهدیر. ائلهجه تۆرکمنیستان، اۇزون ایللردیر چین ایله انرژی آلانیندا ایشبیرلیگی گلیشدیرمکدهدیر. موْسکوْوا، خزر سوْرونونون چؤزومو ایله بیرلیکده باتی ایله مجادلهسینده باغلاشیغی(متفق) اوْلان چین'ین ائتکیسینی آزالتمایا، حتتا قیراغا قوْیمایا چالیشماقدادیر.
"ندن ایندی" سوْروسونون بیر باشقا جاوابی داها بۇلونماقدادیر. رۇسیا ایله ایران'ا باتی طرفیندن چوْخ یؤنلو یاساقلامالار اۇیغولانماقدادیر. هر ایکی اؤلکه ده گۆنوموزده هم اۇلوسلارآراسی آلاندا هم ده ایچ پوْلیتیکادا پرئستیژلرینی قۇرتارما چاباسی ایچیندهدیرلر. پۇتین ایله رۇحانی'نین، تۆم اۇلوسلارآراسی قامواوْیونون(عمومی افکارینین) گؤزونده دیگر بؤلگه اؤلکهلرییله أل سیخیشماسی، اوْنلاری بیرآزجیق راحاتلامیش اوْلمالیدیر. عئینی زاماندا هر ایکی اؤلکه تۆرکییه ایله بیرلیکده سۇرییه'ده باریشین ساغلانماسی قوْنوسوندا اؤنملی بیرهر آکتور قوْنوموندادیرلار. عئینی شئیی اصلینده قازاغیستان اۆچون ده سؤیلهمک اوْلاناقلیدیر. قازاغیستان، هم سۇرییه هم ده خزر سوْرونلارینین چؤزوم سۆرجلریندهکی زیروهلره باشاریلی بیر بیچیمده ائو صاحیبلیگی ائتمکدهدیر. تۆم بۇ گئرچکلر بیر بۆتون اوْلاراق أله آلیندیغیندا، طرفلرین یاخلاشیق ۲۵ ایللیک "آیاق دیرهمهسی"ندن سوْنرا ندن اوْرتاق قرارا چاتدیقلاری داها آیدین آنلاشیلماقدادیر.
آنلاشمانین تۆرکییه آچیسیندان اؤنمی
خزر زیروهسی'نده نئجه بیر آنلاشمایا چاتیلدی و بۇ آنلاشما، خزریانی اؤلکهلر و بۇ اؤلکهلرین هر بیرییله یاخین ایشبیرلیگی ایچریسینده اوْلان تۆرکییه اۆچون نه آنلاما گلیر؟
"خزر آنایاساسی" اوْلاراق دا آدلاندیریلان آنلاشمایا گؤره خزر'ین یۆزئی(سطح) بؤلومو اوْرتاق قۇللانیلاجاق، دیب قیسمی و قایناقلارین بۇلوندوغو یئرلر، قیییداش اؤلکهلر آراسیندا اۇلوسلارآراسی حقوق اساسیندا پایلاشیلاجاقدیر. باشقا بیر دئییشله خزر، نه دنیز، نه ده گؤلدور. بیلیمسل آراشدیرمالارلا بوْرۇ(لوله) خطلرینین دؤشنمهسی یئنه آنلاشمایا چاتیلاجاق قۇراللارا گؤره یاپیلاجاق، ائکولوژیک قوْنولارا اؤنم وئریلهجکدیر. آنلاشماداکی اؤنملی ماددهلردن بیری ده دێش(خارجی) اؤلکهلرین خزر'ده نیظامی وارلیق بۇلوندورانمایاجاغی یؤنوندهدیر.
گرک آنلاشما ماددهلریندن گرکسه ده آنلاشما ایله ایلگیلی رۇس باسینینداکی دیرلندیرمهلردن آنلاشیلاجاغی اۆزهره، آنلاشمانین أن اؤنملی سوْنوجو اصلینده دێش گۆجلرین خزر یانیندا نیظامی اۆس(پایگاه) آچانماماسیدیر. بۇ رۇسیا'نین دا، ایران'ین دا اؤنم وئردیگی بیر قوْنودور. ایران'ا مداخلهنین گۆندمده اوْلدوغو، رۇسیا'نین اؤزللیکله سۇرییه اوْپئراسیونلاری سێراسیندا خزر'ه یاخین آستارخان'داکی نیظامی اۆسسونو قۇللاندیغی و آبد'نین قازاغیستان'داکی نیظامی اۆس آچما قوْنوسونون دانیشیلدیغی بیر اوْرتامدا، بئله بیر قرارین آلینماسی رۇسیا و ایران آچیسیندان بؤیوک اؤنم داشیماقدادیر. بۇ قارانتی قارشیسیندا رۇسیا ایله ایران'ین دیگر قوْنولاردا (قایناقلارین قۇللانیمی، بالیقچیلیق وب) گئری آددیم آتماسی داخی ایکینجی پلاندا قالماقدادیر. بۇنلارلا بیرلیکده باشقا بیر قوْنونون دا اؤنَمینی وۇرغولاماق گرکمکدهدیر:
انرژی قایناقلارینین کشفی و چیخاردیلماسی دا کسین اوْلاراق قرارا باغلانمیش اوْلماییب، بۇندان سوْنرا یاپیلاجاق ایکیلی گؤروشمهلرده کسینلشهجکدیر. بۇ باغلامدا رۇسیا ایله ایران'ین دیپلوماسی قوْنولاریندا داها تجربهلی و باشاریلی اوْلدوغو دا أصلن اۇنودولمامالیدیر.
خزر قوْنوسوندا ایرهلیلهمهنین گئرچکلشمهسی، ائکونومیک آچیدان طرفلره اؤنملی گتیریسی اوْلاجاقدیر. خاویار بالیغیگیللرین یۆزده دوْخسانی خزر دنیزی'ندهدیر. یئنه خزر'دهکی تثبیتلنمیش نفت یێغینلارینین اؤلچوسو ۶.۵ میلیارد توْندور (اوْنایلانمامیش نفت یێغینی ۱۵ میلیارد توْندور). خزر'ین جوْغرافی قوْنومو گؤز اؤنونده بۇلوندورولاراق اؤلکهلرین دیگر یاتاقلارییلا قارشیلاشدیریلدیغیندا، اوْنون انرژی قایناقلارینین اۇلوسلارآراسی بازارلارا چاتدیریلماسی هم داها راحات، هم داها خرجسیزدیر.
بؤلگه اؤلکهلری آچیسیندان آنلاشمانین اؤنملی گتیریلریندن بیری ده بۇندان سوْنراکی سۆرَجده خزریانی اؤلکهلر آچیسیندان باشقا آلانلاردا دا ایشبیرلیگینین آرتما پوْتانسییئلینین اوْلماسیدیر. ایندیدن بیله، اۇزون سۆرهده بۇ ایشبیرلیگینین، بؤلگهسل اؤرگوته دؤنوشهبیلهجهیینی دیله گتیرنلر واردیر. یئترینجه بؤلگهسل اوْلوشومون اوْلدوغو و سوْن دؤنَمده یالنیزجا بؤلگهسل دئییل، کۆرهسل(جهانی) اؤرگوتلرین داخی اۇلوسلارآراسی سوْرونلار قارشیسیندا باشاریسیز قالدیغی بیر اوْرتامدا بلکه ده یئنی بیر اؤرگوته احتیاج یوْخدور. آنجاق آذربایجان ایله تۆرکمنیستان'ین رۇسیا'نین اؤنجهلیگینده قۇرولان اؤرگوتلرده یئر آلمادیغی، رۇسیانین بۇ دؤردلو ایله ده بیر بیرلیکدهلیک اوْلوشدورماق ایستهمهسینی آچیقلایابیلر.
اوْلاسی سیاسی سوْنوجلار
رۇسیا ایله ایران، آنلاشمایا داها چوخ سیاسی آچیدان باخارکن، اۆچ تۆرک جۇمهورییتی آچیسیندان آنلاشما اؤزللیکله ائکونومیک باخیمدان بؤیوک اؤنم داشیماقدادیر. ایشین ایلگینج طرفی، بو اۆچ جۇمهورییتین گۆنوموزده ده تۆرک دۆنیاسینین أن گلیشمیش اؤلکهلری آراسیندا یئر آلماسیدیر. انرژی قایناقلارینین پایینین دا بۇندا ائتکیسی بؤیوکدور. ائکونومینین یانی سێرا بۇ جۇمهورییتلر سیاسی آچیدان دا قازانج ألده ائدهجکدیر.
آذربایجان'ین ائرمنیستان'ین أن اؤنملی ایکی باغلاشیغی اوْلان رۇسیا و ایران ایله ایشبیرلیگینی آرتدیرماسی، آذربایجان'ی بؤلگهده داها دا گۆجلندیرهجک، رۇسیا و ایران'ین باتی ایله سوْرون یاشادیغی بۇ گۆنلرده ائرمنیستان'ین باتی'یا یاخلاشما چاباسی ایچریسینده اوْلماسی ایسه تام ترسینه بؤلگهده ائرمنیستان'ی داها دا گۆجسوزلهدهجکدیر. یۇخاری قاراباغ سوْرونونون چؤزومو اۆچون ده ألوئریشلی بیر اوْرتام اوْلوشابیلر.
تۆرکمنیستان دا داها آرتیق طرفسیز و ایزوله قالانمایاجاغینی آنلاماقدادیر. دوْلاییسییلا خزر سوْرونونون چؤزومو و بؤلگهسل ایشبیرلیگینین گلیشدیریلمهسی، تۆرکمنیستان'ین دێش سیاستی اۆچون بؤیوک اؤنم داشیماقدادیر.
قازاغیستان ایسه اوْرتا آسیا'دا لیدئرلیگه اوْیناماقدادیر. گرک آستانا گرکسه ده آکتاو زیروهلری، قازاغیستان'ین بۇ آلانداکی باشاریسی و پوْتانسییئلینی آچیق بیر بیچیمده اوْرتایا قوْیماقدادیر.
خزر بئشلیسینین آنلاشماسینین تۆرکییه آچیسیندان بیر اؤنمی واردیر می؟
أن باشدا تۆرکمنیستان دێشیندا اؤتهکی اؤلکهلر، تۆرکییه'نین یاخین ایشبیرلیگی ایچریسینده اوْلدوغو اؤلکهلردیر. دوْلاییسییلا بۇ اؤلکهلر آراسینداکی سوْرونلارین آزالماسی، تۆرکییه ایله ایشبیرلیکلرینی داها دا آرتدیراجاقدیر. یئنه رۇسیا، ایران و آذربایجان، تۆرکییهنین انرژی گرکسینیمینی قارشیلاماسیندا أن بؤیوک پایا صاحیب اؤلکهلردیر. بۇنلارلا بیرلیکده قازاغیستان ایله تۆرکمنیستان دا اؤزللیکله ترانسخزر بوْرو خطلرینین قۇرولماسییلا تۆرکییه'یه انرژی قایناقلاری صادیراتینی باشلادابیلهجکدیر. بۇ دا تۆرکییه اۆچون یئنی سئچهنکلر آنلامینا گلمکدهدیر.
گۆنوموزده تۆرکییهنین دؤرد بیر طرفینده فرقلی سوْرونلارین وار اوْلماسینا گؤره، بؤلگهده استقرارین ساغلانماسی دا تۆرکییهنین ایستهدیگی بیر گلیشمهدیر. هم بؤلگهسل آکتور اوْلماسی هم ده اؤزونون چیخارلارینی دا ایلگیلندیردیگیندن دوْلایی آنکارا، بیرچوْخونا ایستر ایستهمز قاریشماق مجبورییتیندهدیر. دوْلاییسییلا خزر جوْغرافیاسیندا اۆچ تۆرک جۇمهورییتی و رۇسیا کیمی استراتژیک اوْرتاغینین یئر آلدیغی سوْرونون چؤزولمهسی، تۆرکییه'نی سئویندیرن و چیخارینا اۇیغون بیر آنلاشمادیر.
بۇ آرادا بیرلشمیش میللتلر(بم) گئنل یازمانی "آنتونیو گوتئرز"، چاتیلان آنلاشمانین حیاتی اؤنم داشیدیغینی آچیقلامیشدیر. بۇ دا ب.م'نین گۆنوموزده اوْینادیغی روْلون یاخشی بیر اؤرنهگینی اوْلوشدورماقدادیر. ب.م، آرتیق آرادۆزلدن روْلو داخی اوْینایانمایان، آنجاق یاشانان گلیشمهلر سوْنراسیندا بیر دۆشونجه قۇرولوشو'یموشجاسینا آچیقلاما وئرمکله یئتینمکدهدیر. بۇ دۇرومدا دا خزریانی اؤلکهلرین ”اؤز سوْرونلارینی، اؤزلرینین چؤزمهلری“ ده سوْن درجه آنلاملی و دوْغرو بیر آددیمدیر.