"بعضی‌لری اوچون بلکه ده بو یازیلار دهیرسیز ساییلا بیلسین، لاکین من اونلاری حاضرلاماقدا چوخ اذیت چکمیشم. بو اوزدن ده اونلارا لاقئید قالا بیلمرم. اوسته‌لیک، بیر محبوسون بوندان آرتیق ارمغانی اولا بیلمز..."
- "س.ج.پیشهوری"
سید جعفر پیشهوری اوزون مدت انقلابی و ژورنالیستیک فعالیتیندن سونرا ایگیرمینجی عصرین 30-جو ایلینده رضا شاه رژیمی‌نین حبس‌خاناسیندا بو رومانی یازمیشدیر. او، کیتابین اورگینال(فارسجا) نسخه‌سی‌نین جیلدینده حبسین ایکینجی ایلیندن باشلاندیغینی وورغولاییر.
پیشه وری حبس‌خانادا واخت تاپیب بو رومانی یازماقلا او دؤورون استبداد حاکمیتی‌نین تؤرتدیگی سوسیال – اقتصادی پروبلئم و فاجعهلری بدیعی فورمادا بیان ائده بیلمیش‌دیر. چونکی، محبسده او دؤورون اجتماعی شرایطینی آچیق شکیلده یازا بیلمزدی. دئمک اولار کی، "نادره" سوسیالیزم دوشونجه‌سی‌نین گئرجکلشمه‌سی فونوندا یازیلان بیر روماندیر. بئله کی، پیشه وری او علمی مکتبدن اؤیرندیگی دوشونجه‌یه اساسلانا‌راق ایرانین او دؤوردکی اجتماعی شرایطینی بدیعی فورمادا آنالیز ائتمیشدیر.
بو روماندا حادثه‌لر، اجتماعی مناسیبتلر و مختلیف اوبرازلار( شخصیت تیب‌لری) ائله دوزولوبدور کی، ایگیرمینجی عصرین بیرینجی یارسینین اجتماعی وضعیتینی گئرچک شکیلده بیان ائتمکده‌دیر. باشقا سؤزله دئسک شرق استبدادینی و غرب موستملکچی‌لیگ عنعنه‌لرینی باریز شکیلده بیان ائدیر. یعنی بو رومان او دؤورون بیر نوع گئرچک حیات طرزی‌نین گؤستریجی‌سی‌دیر. بو، ایکی اساسدا- یعنی اوکتیابر انقلابیندان دوغان رئالیزم و نیکبین ایدئالیزمده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.
بو رومان باشدان-باشا ایران کیمی اوچونجو دونیا اؤلکه‌سینده خصوصی مولکیتین تؤرتدیگی قددارلیق و جنایتلرله دولودور. بو اؤلکهنین حاکمیتی گئریچی عنعنه‌یه سؤیکنه‌رک، وطنداش‌لارین حیات طرزینی جهنمه چئویرمیش‌دیر. بو اجتماعیتده سوسیال مناسیبتلر تکجه یوخسوللاری دئییل، حتی، اونلارلا برابر شکیلده کاپیتال صاحبلرینی ده مهو ائتمکده‌دیر.
بو روماندا کومپراتور بورژوازیا ایرانین عمومی اجتماعی قورلوشی ایله بیرلیکده اؤلکهنین گله‌جک حاکمیت سیستئمینی فورما‌لاشدیرماقدا بؤیوک رول اوینایاجاغینی بدیعی اوبرازدا، یعنی اونون گؤرکملی نماینده‌سی اولان حاجی قاسم شخصیتینده اؤز عکسینی تاپمیش. بو یازی‌نین مرکزینده اونون منفی بیر اوبراز اولدوغو نماییش ائتدیریلیر. لاکین حاجی عبدالصمد رشتی، میرزه مهدی اصفهانی دا اونون کیمی بورژوا صینیفینه عایید اولما‌لارینا باخمایا‌راق روماندا حاشیه‌ده یئرلشیمیشلر. حاجی قاسم بؤیوک تاجیرلریندن بیری اولاراق ایدخال-ایخراجلا مشغول اولور. او، خاریجدن مختلیف محصوللارین ایدخالی و اؤلکه‌دن ایسه کند تصروفاتی(ارزاق) ماللارین ایخراجی ایله مشغول اولور. هابئله داخیلی بازارا دا نظارت ائدیر.
پیشه وری اجتماعی تیپ‌لری تانیتدیرماق اوچون چوخلو رومان شخصیتلری‌نین دیالوقلاریندان استفاده ائدیر. مثال اوچون اصفهانلی تاجیر میرزه مهدی خاراکتئری حاجی قاسمین دیلی ایله بئله ایضاح اولونور:
- "... بلی من میرزه مهدینی یاخشی تانیییرام. او، چوخ بیج و حقابازدیر. باخمایا‌راق کی، بو گون اونون ایشلری قایداسیندا‌دیر، لاکین بوتون قارداشلاری شارلاتان و نادوروست آدام‌لاردیر. ایندیهدک اونلار‌دان دوغرو بیر سؤز ائشیدیلمهمیشدیر. چؤرگی گونون مضنه‌سی ایله یئییرلر. بیر نئچه ایل اول عرب و انصار طایفهسیندن اولدوقلارینی ادعا ائدیردی‌لر. بیر مدتدن سونرا اردبیللی و یا بیر نئچه واخت دا اصفهانلی اولدوقلارینی سؤیلهییردیلر. ائشیتدیگیمه گؤره ایندی ده اؤزلرینی روس وطنداشی- قافقازلی کیمی تانیتدیریرلار.(نادره. 6-7 ص)
پیشه وری بو صینیفین ماراقلاری باره‌ده بئله یازیر:
- "... اما حاجی قاسم هر کسدن آرتیق یارانان بو فوقالعاده وضعیتدن چوخ سئونیردی. چونکی، قازانج مقصدی اوچون الوئریشلی شرایط یارانمیشدی. او، بو اقتصادی قیتلیقدان بؤیوک گلیر الده ائده بیلردی. اونون مقصدی ارزاق ماللارینی اؤلکهنین مرکز و بؤیوک شهرلریندن آلا‌راق، آنبارلاریندا توپلاییب، احتکار ائتمکله ارزاق بازاریندا انحصاری(مونوپولیا) الینده ساخلاییب و ایستهدیگی قیمته ساتماقلا بؤیوک گلیر الده ائتمک ایدی. اوسته‌لیک، احمد آغا‌دان طلبی عوضینه اونون مالیکانه‌سینی اله کئچیرمک و احمد آغا ایله قوهوم اولماق اونون اجتماعی مؤوقعینی گوجلندیریردی.(نادره. 23-24 ص)
پیشه وری دولایی یوللا وطن سئومه‌ین و یئنی میدانا آتیلمیش دللال صینیفین نئجه یارانماسینا اشاره ائدیر. بئلهکی، ایران اؤلکه‌سینده بو صینیف اجتماعی-تاریخی مناسیبت باخیمیندان آردیجیل شکیلده نسیلدن-نسیله داوام ائده بیلمهمه‌سی و اجتماعی مناسیبتلر نورمال شکیلده انکشاف ائده بیلمهمه‌سی اثرده اؤز عکسینی تاپمیش:
- ".... دئمک اولار کی، حاجی قاسم آروادی شوکوفه ایله مصلحت‌لشیردی. چونکی او، حاجی‌نین یوخسول و بدبخت گونلرینده اونونلا یولداش اولموشدو. بلکه ده 30 ایل بوندان اؤنجه بو گونکی تاجیر و او گونکو یاراماز دللال قاسمی آجلیق، سفالت و اؤلومدن خلاص ائتمیشدی. دئمک اولار کی، او، بو گونکی حاجی قاسم آغا اولماسیندا شوکوفه‌یه بورجلو ایدی.”(نادره. 206 ص)
یازیچی دللال بورژوازیایا منسوب ایکی نماینده، یعنی حاجی قاسم آغا و میرزه مهدی‌نین اوغلو آغاداداش آراسینا گئدن دیالوقدا اونلارین احوال-روحیه‌لری و صینیفی ماراقلارین، یعنی اونلارین اخلاقا ضد اولان دللال خاراکترلرینی فرصتطلب‌لیک و سوندا پراگماتیست اولدوقلارینی نماییش ائتدیریر. بوتون حاللاردا نه یوللا اولور-اولسون بو یئنی یارانمیش سوسیال صینیفین مقصدی چوخلو گلیر الده ائتمکدیر.
حاجی قاسم و آغاداداش آراسیندا اولان دیالوق بو دللال بورژوازیا نماینده‌لرین نئجه گلیر الده ائتمه‌سی‌نین گؤستریجی‌سی‌دیر؛
- "... راحت اولون، من اؤز هموطنلریمی یاخشی تانییرام. بو اؤلکه‌ده کیمسه باجارقلی اولارسا ایره‌لییه گئدر. شوکور اولسون، بیز ده هیچ کیمدن اسکیک دئییلیک. بیز تاجیریک. هر بیر تاجیر هر شئیدن اول قازانجینی دوشونور. دونن اونلار گوجلو ایدی‌لر، گلیر الده ائتمک اوچون اونلارلا بیر یئرده ایدیک و وطنداشلیقلارینی قبول ائدیب، اوردولارینی ارزاقلا تأمین ائدیر، دوست-دوشمن‌لرینی تانیت‌دیریردیق. بو گون یا صاباح باشقا بیر گوج تاپیلارسا بیز اونا یاخینلاشا‌راق اؤنونه دوشوب دوست اولدوغوموزون داشینی سینه‌میزه ووراروق. تیجارت اوفیسیمیزین یوخاری باشیندا اونلارین بایراغینی قالدیراریق. بیزه فرق ائتمز، هانسی یوللا اولور-اولسون مقصدیمیز قازانماقدیر. مگر کیمسه‌نین آلنیندا یازیلیر کی، هانسی زامان روسون و یا باشقا دؤولتین تبعه‌سی اولوب؟! یاخود قولپایگانلی حاجی قاسم نه واختسا استقراضی بانکینا واسطه‌لیک ائتمکده دللارلار آراسیندا بیرینجی یئرده اولوب.” (نادره. 231-232 ص)
دئمک اولار کی، پیشه وری اؤلکه‌ده کومپرادور بورژوازیانین یارانماسی‌نین سببینی بینالخالق سیستئمین ایش بؤلگوسونده و ایرانین حاشیه بیر دؤولت اولدوغوندا گؤرور. یعنی ایراندا استحصال قوه لری انکشاف ائتمهدیگی اوچون فئودالیزمدن کاپیتالیزمه کئچید مرحله‌سینده مستملهکهچی و انکشاف تاپمیش غرب دؤولتلری‌نین محصول‌لارینین اؤلکه‌یه ایدخالی اوچون یئنی بیر صینیفین یارانماسی لابد ایدی و بو دا واسطه یا کومپرادور بورژوازیا اولمالی ایدی. چونکی میللی بورژوازیانین استحصال ائتدیگی محصول خاریجی محصوللارلا رقابت گوجونه مالیک دئییلدی. بئله‌لیکله ده او دؤورده میللی بورژوازیا یوخ اولماغا محکوم ایدی. "نادره" رومانیندا بیز احمد آغا سیماسیندا میللی بورژوازیانین نماینده‌سی‌نین نئجه مهو اولوب آرا‌دان گئتمه‌سی‌نین شاهیدی اولوروق. احمد آغا تاجیر اؤولادی اولاراق فرانسادا تحصیل آلمیش و او اؤلکهنین نئجه انکشاف ائتمه‌سینی اؤیرنمیش، صنایع بورژوازیاسی نماینده‌سی صیفتینده اؤلکه‌ده فابریک و زاوود قوروب میللی محصول استحصال ائتمک ایستهمیش، لاکین موفقیت الده ائتمهدیگی اوچون بانکروت اولموشدور. پیشه وری بو حاقدا حاجی قاسمین دیلیجه بئله یازیر:
- " ... علمدار، ماناتلاری آلماقدا چوخ یاخشی ایش گؤروبسن. غربپرست آخماق کیشی سوندا بانکروت اولا‌جاق. اؤز باشیسویوقلوغونون جزاسینی چکه‌جک. آخماق، گمان ائدیر کی، ایران دا آوروپا‌دیر، استحصال اوچون فابریک و باشقا موسیسه‌لر تأسیس ائدیر. بو موسیسه‌لر اوچون اوفیس آچیر، جوربجور کاتیبه‌لر ایشه گؤتورور و آوتوموبیل آلیر. حقیقتن بو غربپرست آخماق‌دیر."( نادره. 6 ص)
منجه نادره رومانینا اؤلکهنین او دؤورورکی سوسیال صینیف و موناسیبت‌لرین گوزگوسو دئسک یانیلماریق. یازیچی بو روماندا درین و رئال بیر باخیشلا اوچونجو دونیا اؤلکه سی اولان ایرانین اجتماعی سیستئمین درین‌لیگینه وارا‌راق، دللال بورژوا صینیفین سوسیال حیات طرزی‌نین انکشاف پروسئسی‌نین قارشی‌سینی آلماغا نئجه تأثیر ائتدیگینی اجتیماعیته آچیقلاییر.
بو یازیدا -اشرافیت بورژوازیاسی‌نین نماینده‌سی حاجی عبدالصمد رشتی‌نین خاراکتئری حاجی قاسمین دیلیندن بئله ایضاح اولونور:
- "... آها تانیدیم. شیشمان و یئکباش آدام دئییلدی؟ یا سیقارئت چکیر یا دا بیر شئی یئییردی، یاخود گولوردو؟
- تصادفن هر اوچ ایشی ده گؤروردو. اوتوران کیمی سیقارئت چکدی. هر سؤزون باشلانقیجیندا گولوردو، اوفیس‌دن چیخارکن ده آغزی ترپنیردی، دئیه‌سن بیر شئی یئییردی!
- رشتی‌لرین بعضی‌لری آخماق آدام‌لاردیر. خصوصیله حاجی‌لار قوجا واختلاریندا غربپرست اولورلار. اونلار گالستوک(کراوات)، اودیکولون و بو کیمی شئی‌لردن ال چکمیرلر."( نادره. 7 ص)
حاچی عبدالصمد رشتی بورژوا-فئودال صینفین تیپیک نماینده‌سی‌دیر. او دؤور بو طبقه اؤلکهنین سوسیال-اقتصادی شرایطینه حاکم ایدی. دئمک اولار کی، بو موضوع نادره رومانی‌نین اؤزل خصوصیت‌لرین‌دن ساییلیر. عینی حالدا ایراندا یئنی فورمالاشمیش کومپرادور و یا دللال بورژوازیا ایله فئودال-بورژوازیا صینفینین او گونکی سوسیال علاقه‌لرینی گؤستریر. البته غرب اؤلکه‌لرینده بورژوازیا فئودالیزم مناسیبت‌لرینه قارشی اولموش، لاکین عکسینه اولاراق ایراندا بو ایکی صینیف اؤز منفعت‌لرینی قوروماق اوچون بیرلیکده خالقا قارشی چیخمیش‌لار.
نادره رومانیندا او دؤورده کی بورژوازیا صینفینین بئش تیپی تحلیل اولونور.
بیرینجی تیپ حاجی قاسم تئهرانی- ارتجاچی عنعنه‌یه باغلی پراگماتیست کومپرادور و دللال بیر بورژوازیا خاراکتئرینده تصویر ائدیلیر. بو تیپین اؤلکه‌ده سایی چوخ اولاراق بو صینفی شکیللندیریر.
ایکینجی تیپ حاجی مهدی اصفهانی و اوغلو آغاداداش-اونلار لونپن بورژوازیا نماینده‌سی اولاراق هئچ بیر اخلاقی و سوسیال دهیرلره اینانمیرلار.
اوچونجو تیپ احمد آغا- میللی و صنایع بورژوازیاسی نماینده‌سی سیماسیندا چیخیش ائدیر. او، ایدئالیست و احساسلی بیر خاراکتئر اولاراق گئریقالمیش و صنایع جهتدن کؤکسوز بیر اؤلکه‌ده یاتیریم یاتیرماق ایستهییر، لاکین شوران‌لیق یئرده اوت بیتمهدیگی کیمی اونون دا طالعینه موفلیسلهشمه‌دن باشقا بیر شئی دوشمور.
دؤردونجو تیپ - تاجیر حاچی عبدالصمد رشتی فئودال-بورژوا سیماسیندا خاراکتئریزه اولونور. او، آوروپایا گئتمیش، اورادا اولان فضانی گؤرموش و اونا گؤره ده اشرافیت بیر طبقه‌یه منسوبدور. سرمایه‌دارلیق فورماسیاسینین باشلانغیجیدا گئریقالمیش ایران اؤلکه‌سین اجتماعی-سیاسی فضاسیندا غرب آیدین‌لاری تیپی کیمی نادره آدلی رومانتیک و اومانیست بیر قیز اشرافیت طبقه‌سینه منسوب حاجی عبدالصمد رشتی‌نین ائوینده بؤیویوب باشا چاتیر.
بئشینجی تیپ- بروکرات بورژوازیا نماینده‌سی و زحمتکش صینفینه باغلی اولان هوشنگ سیماسیندا تصویر ائدیلیر. هوشنگ کوچه‌یه آتیلمیش بیر اوشاق اولاراق احمد آغانین آناسی واسطه‌سیله اوغوللوغا گؤتورولور، او عائله‌ده بؤیویوب و تربیلنمیش بیر شخصیتدیر. هوشنگ، ایدئالیست و حسیاتلی اولان احمد آغانین عکسینه تمکین‌لی و دیرایتلی بیر خاراکتئری جانلاندیریر. هوشنگ خاراکتئر اولاراق ایرانین تیپیک، رئالیست و اخلاقلی بیر صنایع بورژوازیاسی سیماسیندا گئجه-گوندوز یورولما‌دان بو صینفی قوروماغا چالیشیر. پیشه وری هوشنگی بئله تصویر ائدیر:
- " احمدآغا چوخ حسیاتلی، عصبی، ایدئالیست بیر شخص ایدی. او، همیشه خیال و رومانتیک عالمین آختاریشیندا ایدی. بیر سؤزله، او، مَلَک خاصیتلی بیر آدام ایدی. اطراف محیطده مادی شئی‌لره تحقیر گؤزو ایله باخیردی. او، اؤز پئشه‌سیندن، اجتماعی محیط‌دن، تاجیر زومره‌لریندن بئزه‌رک اونلارا نیفرت ائدیردی. هوشنگ ایسه چوخ محکم، اراده‌لی و یورولماز شخص اولاراق، بوتون ایشلرده عاغیللا حرکت ائدیردی. واختینی بوش خیال‌لارلا یوران دئییلدی. جاماعاتی اولدوغو کیمی گؤرور، اها‌لی‌نین داورانیشی اوندا تأثیر ائتمیردی. بوتون اخلاق و خصوصیت‌لرین یارانماسی‌نین سببینی مادی عالمین وارلیغیندا گؤروردو. لاکین اؤزو نه تاماهکار، نه ده کی، مادی ثروت توپلاماق آردینجا قاچان دئییلدی. همچینین او، منویات عالمی‌نین لذتینی ده اینکار ائتمیردی. اؤز وظیفه‌سینی یئرینه یئتیرمکده چوخ جدی و انتظاملی ایدی. واختینی معین پلان اساسیندا تنظیملهییردی. مثلن، ایش، استراحت، مطا‌لعه و اونسیت قورماغا معین ساعتلار آییرمیشدی. باشقا اینسانلار کیمی اؤزونو طالعین و حادثه‌لرین اختیارینا بوراخمامیشدی. بلکه، چالیشیردی کی، پلان اساسیندا حادثه‌لری اؤز اراده‌سینه تابع ائتسین. هئچ بیر تهلوکه و حادثه‌نین باش وئرمه‌سیندن قورخموردو. هئچ بیر اوغورسوزلوق اونو اؤز قراریندان یایین‌دیرا بیلمیردی. طبیعتی محکم و دهییشیلمز ایدی. اؤزوندنراضیلیق، تکبور، حقابازلیق و حیله‌گرلیکدن اوزاق ایدی. کیمسه اونو آلدادیب، یاخود اونو ایتی دوشونجهسیندن یاییندیریب اؤزونو باشقا جیلدده گؤستره بیلمزدی. بد اخلاق، قاراقاباق و اوزونو تورشودان دئییلدی. شیت گولوش، یونگول ظرافاتلاردان و معنا‌سیز دانیشیقلاردان خوشو گلمزدی. احمدآغا یاخشی گئییم، بزک-دوزک و مودا سئون، هوشنگ ایسه هر شئیده، خصوصیله گئییم سئچیمینده ساده‌لیگی چوخ سئوردی. بونا باخمایا‌راق، بوتون دوست-تانیش‌لار اونون ساده، یاراشیقلی گئییمیندن حیرت‌لنیر و اونو تقلید ائتمه‌یه چالیشیردی‌لار.(نادره. 68-69 )
بو رومانده اگر هوشنگ صنایع استحصا‌لی جهتدن گئریقالمیش اؤلکه‌ده زحمتکئش طبقه‌سینه باغلی میللی صنایع بورژوازیاسی‌نین بوروکرات نماینده‌سی سیماسیندا چیخیش ائدیرسه، پیشه وری‌نین فیکرینجه وکیل و حقوقشوناس آفتاب—الووکاله منفور کومپرادور بورژوازیا صینفینه منسوب اصیل ضیا‌لی‌دیر. لاکین بو هر ایکی سیما کؤکسوز و هئچ بیر اصالیتی اولمایان خاراکدئردیر. چونکی اونلار بو چئشیدلی صینفین آپاریجی نماینده‌سی رولوندا چیخیش ائده بیلمزلر. یعنی اونلار اسکی سوسیال سیستئمین یئنیله نیب و دهییشمه‌سینده اساس رول اوینایا بیلمزلر. یالنیز اونلار اساس طبقه ایله رابطه ده اجتیماعیتده رول‌لاری اولا بیلر.
مؤلف آفتاب-الووکاله‌نین خاراکتئرینی بئله ایضاح ائدیر:
- "آفتاب-الووکه‌لانین صیفتی ده لقبی کیمی غریبه ایدی. البته، ایشلری بونلاردان داها غریبه ایدی. بونا باخمایا‌راق او، محکمه‌نین ساییلیب-سئچیلن وکیللرین‌دن بیری ایدی. جاماعات اونون حاقیندا افسانه‌یه بنزر شئی‌لر سؤیلییردی. لاکین اونون حقیقی کیملیگیندن کیمسه‌نین خبری یوخ ایدی. عدلیه اداره‌سینه گلیشیندن سونرا 5 ایل مدتینده سرعتله ترقی ائده‌رک مشهور بیر وکیل سویه‌سینه چاتمیشدی. او، بو شهرتیندن باجاریقلا استفاده ائدیردی. بوتون چتین ایشلری عهده‌سینه گؤتوروردو. عدلیه مأمورلاری اوندان احتیاط ائدیب چکینیردیلر. همکارلاری‌نین عکسینه اولاراق، اونون اداره‌سی شهرین مرکزینده، جاماعاتین سیخ اولدوغو یئرلرده دئییلدی. داها دوغروسو، اونون رسمی اداره‌سی ده یوخ ایدی. یای و قیشی تجریش منطقه‌سینده اولان باغیندا واختینی کئچیریردی. اصلینده او، اؤزو ایش آردینجا گئتمیردی، عکسینه ایش اونون آردینجا گلیردی. یاخشی بیلیردی کی، هارادا اولماسیندان آسیلی اولمایا‌راق، مشتریلر اونون آردینجا گله‌جک‌لر. چونکی او، باشقالارینین باجارمادیغی ایشلری موفقیتله یئرینه یئتیریردی. او دؤورده، یعنی بیرینجی دونیا محاربه‌سی‌نین سونلاریندا آفتاب-الووکاله‌نین باغی تئهرانین ان مهم ییغینجاق مرکزلریندن ساییلیردی. مختلیف تیپ‌لی آداملار اورا گل-گئت ائدیردی‌لر. روسوفیل‌لر آنگلوفیل‌لر، آلمانوفیل‌لر، اسلام طرفدارلاری، دئموکرات‌لار و عکس دئموکرات‌لار، سوسیالیست‌لر، مرتجع‌لر، رادیکال‌لار، و س. آفتاب-الووکاله‌نین باغینا تشریف بویوران‌لار سیراسیندا ایدیدیلر. آفتاب-الووکاله، دئمک اولار کی، اجتماعیتین بوتون طبقه‌لری ایله علاقه ساخلاییردی."(237-238 ص)
دئمک اولار کی، روماندا بو تیپدن علاوه اجتماعیتین باشقا زومره‌لری ده ایشتیراک ائدیر. او جمله‌دن روماندا میرزه علمدار شهر فهله و زحمتکئش خاراکتئرینی جانلاندیریر. علمدار قدیم و عنعنهوی تیجارت بورژوازی صینفینین یئتیردیگی گئریقالمیش بیر فهله اولاراق ارباب-رعیت سیستئمنین مناسیبتلری شرایطینده تربیه اولموشدور. پیشه وری حاجی قاسمین دیلی ایله اونو بئله تصویر ائدیر:
- "... من بو آریق ابا-قبا گئیمیش آدامین بیر توکونو مینلرله غربپرست گالستوکلو جاوان‌لارلا دهییشمهرم. قوی اونلار گلینجیک‌لر کیمی بزنیب ساچ‌لارینی تومارلاسین‌لار. قوی بو غرب‌پرست‌لر بوش باش‌لارینی اوچ، یاخود آلتی آیلیق و یا ایللیک نظام-انتظامسیز حسابات دفترلری‌نین ایچری‌سینده ایتیرسین‌لر. من میرزه علمدارین ایشینی بهیهنیب و اونون حسابات دفترلرینی مقدس ساییرام. ایندی دئیین گؤروم، اونلارین مختلیف دفترلرین‌دکی یازیلاریندان باش آچماق اولار؟ حالبوکی تئز بیر زاماندا میرزه علمدارین دفتریندن هر جور حساباتی اؤیرنمک اولار. ایشلری‌نین لنگ اولماسینا باخمایا‌راق، اونلارین معاشلاری یوکسک اولور. اما میرزه علمدار اونبئش تومن معاشلا هم کاتیب‌لیک، هم حسابات ایشلریمی گؤرور و هم ده اداره‌نین قوللوقچولوغونو ائدیر. دئمه‌لی، من گرک او قدر عاغیل‌سیز اولوم کی، اونون قیزیلدان قیمت‌لی بارماق‌لاری‌نین قدرینی بیلمه‌یم.”( نادره. 4 ص)
یازیچی اؤز ایدئولوژی باخیشینا اساساً یازدیغی روماندا فئودالیزم فورماسیاسینین تنزوله اوغراماسینی نظره آلا‌راق حادثه‌لری شهرده جریان ائدن بورژوازیا جمعیتینده گؤسترمه‌یه چالیشیب، حالبوکی او دؤورده اؤلکه اجتماعیتی‌نین 80 فایزینی تشکیل ائدن کندلی و مولکه‌دار زومره سینی گؤرمزدن گلیر. لاکین بو حل ائدیچی سوسیال قوه رومان حادثه‌لرینده اؤز تأثیرینی بوراخمیش اولمای ایدی!
آیدین‌دیر کی، هئگئمون کومپرادور بورژوازیا سیستئمین اجتماعی پارازیت‌لرین‌دن بیری و عینی زاماندا غیری-رسمی اولاراق کاپیتالیست صینفینین سلاحلی قولونو فورما‌لاشدیران مرتچع سوبپرولئتاریات(لمپن) قوه‌سی‌نین میدانا چیخماسی‌دیر. اساساً بو ارتجاچی قوه‌دن میللی صنایع بورژوازیاسینا، ائله‌جه ده مظلوم صینیف‌لرین و قاباقجیل ضیا‌لی‌لارین آزادلیق حرکات‌لارینا قارشی استفاده اولونوردو.
پیشه وری ایراندا استبداد و مستملکهچیلیگین بطنین‌دن دوغان سوسیال-اقتصادی ظلم-سیستئمی‌نین کشف ائدیلمهمیش طبقه‌لرینی دریندن اؤیرنمیش. او، مثیل‌سیز اوستا‌لیقلا بو مادی اینسان فورماسی‌نین ماهیتینی حقیقتن درک ائتمک اوچون بو ظولمکار طبقه‌نین لایه‌لرینی اینجه‌له‌یه‌رک اونون ماهیتینی و اونا باغلی سوبپرولئتاریات قوه سینی آشاغی‌داکی کیمی تصویر ائدیر:
- "... هر بیر جمعیت و یا میللت آراسیندا تهلوکه‌لی آداملار اولارسا اونلار همین جمعیت و میللت‌لرین بدبخت‌لیگینه سبب اولورلار. چونکی اونلار هئچ بیر اخلاق پرینسیپ‌لرینه صاحب دئییل‌لر. هامینی بدبخت و ذلیل ائتمه‌یه چالیشیرلار. قیسقانجلیق، اؤزوندنراضیلیق، زیانوئریجی احتیراس‌لارینی یاتیرماق اوچون مختلیف شرف‌سیزلییه ال آتماقدان چکینمیرلر. اوتانجاقلیق، حیا، صداقت و دوزگونلوک بو عنصرلار اوچون هئچ بیر معنا کسب ائتمیر. بونلار مختلیف دون‌لارا گیرمکله خائین دوشونجه‌لرینی هانسی یوللا اولورسا-اولسون حیاتا کئچیریرلر. فیتنکارلیقلا اینسان‌لاری باشقالارینین یانیندا آلچالتماق اوچون مین بیر تهمت، ایفتیرا، حیله‌یه ال آتیرلار. جوربجور حیله و شرف‌سیزلیکله فیریلداقچی‌لیق ائدیرلر. هئچ بیر شئیی نظره آلما‌دان باشقا‌لارینا تهمت وورماغی قطعی ضربه آلتی حساب ائدیرلر. حتی، بعضی واختلار اؤز جنایتلرینه فداکارلیق و قهرمان‌لیق دونو گئییندیریرلر. بیر سؤزله، بونلار چوخ تهلوکه‌لی و قورخولو آداملار اولورلار." (نادره. 60 ص)
بوندان علاوه، قئید ائتمهلییک کی، سوبپرولئتاریات عادتن "آغاداداش" یا "عباس اصفهانی" و نهایت، "قارا بشیر"دن توتموش مختلیف فورما‌لاردا میدانا چیخیر. اونلارین هر بیری اؤز سوسیال-اقتصادی منشأ و اخلاقینا اویغون اولاراق مادی دوروملارنی آچیقلاییرلار، لاکین بو سوبپرولئتاریات عضو‌لری‌نین بیر-بیریله جزئی فرق‌لری اولماسینا باخمایا‌راق، داورانیش و احوال-روحیه جهتیندن چوخلو اورتاق خصوصیته مالیکدیرلر.
مؤلف بو اجتماعی زومره‌نین تیپ و خاراکتئری باره‌ده بئله ایضاح ائدیر:
- ”عباس یاش، اخلاق، خصوصیت و گؤوده اعتباری ایله آغاداداشا اوخشاییردی. او، قیسا بوی، کیچیک بورون، قیرمیزیصیفت و دومباگؤز ایدی. بو صیغه قارداشلار او قدر بیر-بیرینه بنزییردی‌لر کی، حتی ان یاخین قوهوم‌لار دا بعضا اونلاری آییرد ائده بیلمیر، دهییشیک سالیردی‌لار. آغاداداش اؤز مکرلی خصوصیتینی بازار و تیجارت حجره‌لرینده گؤستریردی. رضا یزدی آدی ایله تانینان عباس ایسه قاپی‌لاری، محکم صاندیق‌لاری سیندیرماق، دیوارلاردان آشماق، اوغورلوق و یول کسنلیده بیرینجی یئری توتوردو. بونا باخمایا‌راق، اصفهان شهرینده عباسی اوشاقلیق دوستو و صیغه قارداشی اولان آغاداداشدان باشقا کیمسه تانیمیردی. هامی اونو رضا یزدی آدی ایله تانیییردی. چونکی او، 10 ایل اؤنجه، یعنی یئنی‌یئتمه اولارکن پولیس حبس‌خاناسیندان قاچا‌راق اصفهان شهرینی ترک ائتمیشدی. اونون هارادا یاشاماسینی و نه ایشله مشغول اولدوغونو کیمسه بیلمیردی. پولیس اونون گودک قصبه‌سینده شاختا‌دان دونوب اؤلدویونو دئییر، چاروادارلار ایسه اونون جسدینی گؤردوک‌لرینی ادعا ائدیردی‌لر. حالبوکی او، هله یاشاییردی. قئید اولوندوغو کیمی صیغه قارداشی ایله علاقه ساخلاییردی، تئز-تئز اصفهانا گله‌رک بؤیوک جنایتکارلیقلا مشغول اولوردو. آغاداداش قارداشلیق و دوستلوق نیتیندن باشقا اؤز خصوصی منفعت‌لرینه گؤره اونونلا مناسیبتده ایدی. چونکی عباسین بوتون وار دؤولتینی او ساخلاییردی. همچینین او، عباسین واسطه‌سی ایله اؤز تیجارت رقیبلرینی آرا‌دان گؤتوروردو. عباس دوستلارییلا بیرلیکده اونون تاپشیریغی ایله تاغی و اونون قارداشلاری‌نین بوتون وار-دؤولت‌لرینی، حتی، شیرکت سندلرینی بئله اوغورلادیلار. عباس و دوستلاری میرزه مختارین آروادی ایله یالانچی سئوگی و عشقبازلیق ائدیب اونا امضاء‌سیز مکتوب‌لار یازماقلا بدبخت تاجیرین انتهار ائتمه‌سینه سبب اولدولار. خلاصه، بو ایکی شرف‌سیز وارلیق، ایکی ناتمیز عنصر همیشه بیر-بیری‌نین داورانیشلاریندان خبردار ایدی.( نادره. 62-63 ص)
پیشه وری بؤیوک بیر اومانیست اینسان اولدوغو اوچون خصوصی مولکیت سیستئمینه سون‌سوز درجه‌ده نیفرتی ائدیردی. چونکی او سیستئمه، تاماح، اسارت و بشریتی اینسان‌لیق جیلدن‌دن چیخاریب مهو ائدن اینستیتوتو کیمی باخیردی. بو باخیش "نادره" رومانی‌نین اکثر یئرینده آچیق-آیدین اؤزونو گؤسترمکده‌دیر. یعنی پیشه وری ایران اجتماعیتینده بو جنایتکار سیستئمین تؤرتدیگی قوربانلارین طالعینه دریندن وارا‌راق نادره رومانیندا بدیعی اوبرازلا اوخوجویا تقدیم ائدیر.
اونون فیکرینجه ایراندا او دؤوروده بیر چوخ سوسیال یاردیما احتیاجی اولان قروپو قادین و اوشاق‌لار تشکیل ائدیردی. اونلار تکجه اجتماعی استحصال مناسیبت‌لرینده ایکیقات ظلم آلتیندا دئییل، هم ده عائلهنین پاتریارخال حکمران‌لیغی آلتیندا ازیلمکده ایدی‌لر. اوسته‌لیک، محاربه بو فاجعه و آجینا‌جاقلی وضعیتی داها دا آرتیریردی.
روماندا محاربه‌نین تؤرتدیگی فاجعه بئله تصویر اولونور:
- " یول چوخ قورخولو، قارماقاریشیق و ناراحات ایدی. اها‌لی دسته-دسته شهرلردن قاچیردی. هر آدیمدا یاریمجان، اؤلموش و داغیلمیش اینسان جسدی ایله راست‌لاشیردیق. لئشیئین قوش و ایتلرین اؤلموش اینسان جسدلرینی ییرتدیق‌لاری‌نین شاهیدی اولوردوق. اونلار بیزیم قیشقیریغیمیزا بئله محل قویموردولار. ان آجینا‌جاقلی منظره ایسه بیر آنا و بیر کؤرپه‌نین وضعیتی ایدی. یازیق کؤرپه خیردا اللرینی آنانین دؤش‌لری‌نین اوستونه قویوب آجیندان اؤلموشدو. چوخ اصرار ائتدیکدن سونرا سوروجو و مسافرلرله راضیلاشدیق کی، او آنا-بالانی دفن ائدک. (نادره، 436 و 437 ص)
مؤلف "نادره" رومانیندا اونملی موضولاردان بیرینی و او دا ایران قادین‌لاری‌نین مختلیف تیپ‌لرینی و آوتوریتار پاتریارخال سیستئمین گئریقالمیش عنعنه‌لرینی- اونون ایدئولوژی قورولوشونو اساس عامل کیمی گؤسترمیش‌دیر. او، قادین‌لارین بو داغیدیجی سیستئمین ظلمون‌دن قورتولما‌لارینین سببینی یالنیز قاباقجیل و مدرن اؤلکهلرده آپاریلان مباریزه‌لردن درس آلماقلدا گؤروردو. بو روماندا مهرنگیز ساده بیر قیزچیغاز اولاراق فرانسادا دوغولوب و تربیه آلان، آناسی فرانسیز بیر قادین اوبراز کیمی تصویر ائدیلیر. ایران خانیم دا قاباقجیل غرب اؤلکه‌لرینده تحصیل آلمیش و او دؤورون تیپیک ضیالی و اجتماعی آکتیویستی خاراکتئرینده جان‌لانیر. همچینین نادره اوبرازی بیر قادین اولاراق معلمه‌سی ایران خانیم‌دان علم-معریفتی اؤیرنیب تربیه آلمیش بیر ضیالی و اجتماعی آکتیویست اولاراق اونون یولونو داوام ائتمیشدیر. او، رشت شهرینده بیر قیز مکتبی‌نین تملینی قویاندیر. لاکین بو روماندا پیشه وری‌نین دوشونجه‌سینده ایران خانیم او دؤورون ایده‌آل ضیالی قادینی اوبرازیندا تصویر ائدیلیر. ایران خانیم بیر ضیالی اولاراق تاجیر عائله‌سینه منسوبودور. او، بوروکرات جمشید خانلا عائله قورموش، لاکین اؤولادی اولمادیغینا گؤره جدی شکیلده وطنین قیز اؤولادلاری‌نین تربیه‌سی ایله مشغول اولموشدور.
مؤلف ایران خانمی تانیتدیرماق اوچون بیر قوناق‌لیقدا اونون سؤیله دیگی نیتقین‌دن بیر حیسه‌سینی بئله تقدیم ائدیر:
- جناب‌لار! خانیم‌لار! بیزیم تکامل و سیویلیزاسیا کاروانین‌دان گئری قالدیغیمیزی هامینیز بیلیرسینیز. تکجه قادینلار دئییل، حتی کیشی‌لر ده گئری قالمیش‌لار. بونو دا قئید ائدیم کی، یالنیز عوام، ساوادسیز و اسکی اینسانلار دئییل، ساوادلی، آوروپا گؤرموش اینسان‌لاریمیز دا هم معناَ، هم ده جیسماَ تربیلنمه‌لی‌دیرلر. حاجی آغانین سؤزلری‌نین بیر قیسمی دوغرودور. من اونون سؤزلری‌نین بو قیسمی ایله راضیام کی، سیویلیزاسیا، اینکیشاف و یئنی‌لیک آنجاق چادرانی آتیب، بزنیب، عیش-عیشرت آردینجا گئتمک دئییل. لاکین اونون سؤزلری‌نین دیگر قیسمی ایله کی، قادین‌لارین وظیفه‌لری ائو ایشلری، آشپازلیق و کیشی‌لرله مجلیس‌لرده ایشتیراک ائتمک‌دن اوزاق اولماق‌دیر، راضیلاشمیرام. البته، قادینلار ائو ایشلرینی اداره ائتمه‌لی، عائله عضو‌لری‌نین ساغلام‌لیغینی قوروما‌لی و اوشاق‌لارین تربیه‌سی ایله مشغول اولما‌لی‌دیرلار. لاکین بونو دا اعتراف ائتمک لازیم‌دیر کی، بو گونکو دونیا علم و صنعت دونیاسی‌دیر. ساوادسیز، جاهیل، دونیاگؤروشو اولمایان، همیشه ائو کنجونده اوتوروب یئمک بیشیرمک، پالتار یاماماق ایشی ایله مشغول اولان قادین معاصر اؤولاد تربیه ائده بیلمز. پئشه و صنعته ییهلنمیش قیز تربیه ائتمک ممکن دئییل. ایران اجتماعیتینده اخلاقسیزلیغین و بدبختلیگین اساس سببی قادین‌لارین جاهیل‌لیگی‌دیر. البته جاهیل کیشی‌لرین وضعیتی آیدین‌دیر.(نادره. 128-129 ص)
دیگر طرفدن مؤلف روماندا باشقا قادین سیمالاریندان دا بحث ائدیر. پیشه وری او دؤورده ایران اجتماعیتی‌نین اکثریتینی تشکیل ائدن قادین‌لارین جهالت ایچینده، کؤمک‌سیز و فئودالیزم پاتریارخال سیستئمی‌نین اویونجاغینا چئوریدیگینی، هابئله اؤلکه‌ده هئچ بیر حقوقا مالیک اولمادیقلارینی و حتی اؤز بدن‌لرینه بئله ایختیارلاری چاتمادیغینی عیانی شکیلده بیان ائدیر. بو قوربانلیق قادینلار سیرسیندا، گلثمی، بیبی خانیمی، اقدس خانیمی، عفتی، منیری و بونلار کیمی بیر چوخ‌لارینی گؤسترمک اولار.
مؤلف طرفیندن بو تیپ قادین‌لاردان آلت کیمی استفاده ائدیلمه‌سی بئله ایضاح اولونور:
- " مرهوم تاجیرباشی شیروانی صیغه دوشکونو ایدی. اونون هر هفته مطلق تزه صیغه‌سی اولمالی ایدی. لاکین آغاداداشین تانیش‌لاری‌نین هئچ بیری یوخاریدا قئید اولونان زومره‌لردن دئییلدی. بو آداملار پاک و نجیب قادین‌لاری آلدادیب، اونلارلا بیر نئچه گون أیلندیکدن سونرا کهنه پالتار کیمی چیخاریب یئنی‌سی ایله عوض ائدیردی‌لر. بونلار معشوقه تاپماقدا بیر-بیرلری ایله رقابت ائدیردی‌لر. هر بیری فخر ائدیردی کی، باشقا دوستلاریندان داها چوخ نجیب قادین و باکیره قیزلاری آلدادا بیلیرلر. بونلار آروادباز اولسا‌لار دا، عشق و سئوگی‌نین نه اولدوغونو اصلا بیلمیردی‌لر. بونلار او درجه‌ده ویجدان‌سیز و شرف‌سیز آداملار ایدی‌لر کی، آلدانمیش قادین و قیزلارین آه-ناله‌سین‌دن بئله حظ آلیردی‌لار. بونلار بیر نوع سادیزم خسته‌لیگینه یولوخموش آداملار ایدی. بئله خسته‌لر اینسان‌لاری آیاقلاری آلتینا آلیب تاپدالاییرلار. اونلار آلدانمیش قادین و قیزلاری اله سالا‌راق استهزا ایله اونلارا گولورلر."(نادره. 287-288 ص)
پیشه وری یئنه ده آشاغیدا او دؤورکی ایران اجتماعیتینده قادین‌لارین یئری و مؤقعی حاقدا دهشت‌لی بیر حقیقتی شرح ائده‌رک یازیر:
- روقیه‌دن باشقا حاجی قاسمین عائله و قوهوم-عقرباسیندان هئچ بیری‌سی عفتین اؤلدورولمه‌سین‌دن کدرلنمه‌دی. البته روقیه ده گیزلینجه اونون اوچون کدرلنیب و آغلاییردی."(نادره. 458)
پیشه وری بؤیوک ایدئالیست و اومیدوئریجی بیر شخصیت ایدی. نادره رومانی اصلینده اونون خاص شکیلده اوزاقگؤرن‌لیگینی عکس ائتدیریردی. او، تکجه باجاریقلی بیر رومان یازیچی‌سی دئییل، هم ده حقیقی بیر انقلابچی و آ.د.ف رهبری اولاراق اؤز ایده‌آل‌لارینی گئرچک‌لش‌دیرمک اراده‌سینه صاحب اولدوغونو گؤستردی.
رومانین سونوندا پیشه وری اوخوجیا حاجی قاسمین آج و یوخسول‌لارین الینده اؤلدورولدویونو و احتکار ائتدیگی ارزاق ماللارین نئجه داغیدیلیب، قارت ائدیلدیگینی، حاجی عبدالصمد رشتی‌نین طبیعی شکیلده اؤلمه‌سینی، احمد آغانین ورم خسته‌لی ایله وفات ائتدیگینی، همچینین آغاداداش، عباس اصفهانین توتولوب تؤرتدیک‌لری قانلی جنایت‌لره خاطر اعدام ائدیلدیک‌لرینی، میرزه مهدی اصفهانین ایفلیج اولدوغونو گوسترمکله یاناشی، هوشگین ملی بورژوازیانین بروکرات بیر نماینده‌سی سیماسیندا فهله صینیفینه باغلی اولدوغونو، داها دوغروسو سوسیالیزم دوشونجه‌سینه اینانان اوبرازدا اجتماعیتین گله‌جک اینکیشافی اوچون قالیجی و مبارز قوه کیمی اوخوجویا بدیعی لؤوحه‌لرله تصویر ائدیر. بئله‌لیکله او، روماندا فهله حرکاتینا باغلی میللی بوروکرات بورژوازی زومره‌سیندن باشقا چئشیدلی بورژوازیا طبقهلری‌نین بیر-بیر مهو اولوب آرا‌دان گئتمه‌سینی گؤستریر. یعنی پیشه وری‌نین فیکرینجه فهله صینفینه باغلی بو بوروکرات میللی بورژوا نماینده‌سی کومینتئرنین تئزی‌سینی رهبر توتا‌راق گئریقالمیش اؤلکهلرده میللی صینیف و زومره‌لرین نماینده‌لری ایله بیرلشرک گله‌جک سوسیالیزم سیستئمینی قورماق اوچون مباریزه‌سینی داوام ائتدیره‌جک.
بونو دا قئید ائتمه‌لییم کی، پیشه وری رومانین بیر چوخ یئرینده کوروبسیونر کاپیتال و پاتریارخال فئودال سیستئمی‌نین حکمرانلیغینین مهو اولماسینا دریندن ایناندیغینی وورغولاییر، بو دا اونون اومانیست و اینسان‌سئور دوشونجهسیندن ایره‌لی گلیر.