گزارشی مختصر از یک پرده دیگر از بازی دموکراسی در زمین ترکیه
انتخاباتی که دیروز تمام شد و نتایج اولیه آن در ساعات عصر و شب اعلام شد، به بندهایی چند، به انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری ماه مه پارسال مرتبط بود. باخت شوک کننده در آن انتخابات برای حزب جمهوریخواه خلق، یک پروسه بحرانی منتهی به تغییر در رهبری حزب را موجب شد. اگر این حزب دچار انشعاب نشد، بخاطر این دلیل ساده بود که تاکنون هیچ انشعاب کننده‌ای قادر نشده است تا عنوان معتبری چون "حزب مصطفی کمال آتاتورک" را بنام خود کند.
همه نیروهای درون این حزب، بعداز شکست ماه مه 2023، هم خود را مصروف مبارزات درون حزبی کردند. نتیجه این مبارزه، ظهور سه مرکز قدرت در این حزب شدکه اکرم امام اوغلو شهردار پیروز استانبول یکی از آنها بود. دو مرکز دیگر یکی اؤزگور اوزل دبیرکل رسمی حزب جمهوریخواه خلق است که با اشاره به بهترین نتیجه انتخاباتی حزب از 1977 باینسو، می‌‌‌تواند خود را یکی از معماران یا حداقل رهبران پیروزی بزرگ دیروز حساب کند. مرکز رهبری سوم، حول شخص کمال قلیچداراوغلو بود که در کنار رجب طیب اردوغان، حق دارد خود را بازنده دوم انتخابات حساب کند. نزدیکان وی ادعا می‌‌‌کردند که او منتظر باخت رهبری جدید حزب در انتخابات دیروز بود تا بتواند کارنامه باخت صد در صد رقابتهای انتخاباتی خود با رجب طیب اردوغان را توجیه کند.
مسئله اصلی
اردوغان و حزب عدالت و توسعه در بستر ناکامی مزمن اقتصاد ترکیه در طی چند دهه متوالی به قدرت رسیدند. رشد مستمر اقتصاد ترکیه زمینه انجام یک سری اصلاحات همه جانبه از مبارزه با فساد تا شایسته‌سالاری و رعایت حقوق بشر و مبارزه با ناعدالتی را در بر گرفت. تنها سکته قابل مشاهد در این دوره دوازده ساله مربوط به سال 2008 است که مرتبط با رکود اقتصادی جهانی است. هرچند در سه سال اخیر، رشد اقتصادی از پس هفت سال رکود اقتصادی، مجددا از سر گرفته شد، اما ارقام مربوط به سال 2023 هنوز هم زیر ارقام مشابه از سال 2013 است.
یک دهه یأس و امید
ناتوانی گربه از گرفتن موش طی 11 سال سپری شده از 2013 (سال وقوع اعتراضات پارک گزی) بر رأی دهندگان ترکیه پنهان نبود. در شرایط متعارف، حزب عدالت و توسعه بایستی در اولین انتخابات بعداز 2013، زمین بازی را به حریف واگذار می‌‌‌کرد. در اصل هم میزان آرای این حزب در اولین انتخابات بعداز 2013 (در انتخابات محلی 30 مارس 2014) نسبت به انتخابات قبل از 2013 (انتخابات پارلمانی 12 ژوئن 2011) بیش از 6 درصد کاهش نشان داد. حزب عدالت و توسعه همین ریزش را در پی بحران اقتصادی جهانی 2008 نیز تجربه کرده بود. این دو ریزش آرا، از پی دو رکود اقتصادی، رفتار عقلانی رأی دهندگان ترکیه را نشان می‌‌‌دهد.
سوال مهم این است:
ـ چرا در پی دو رکود اقتصادی 2008 و 2013 و سالهای بعد از 2013 تا انتخابات 2023، کاهش آرای حزب عدالت و توسعه به حدی نبود که به شکست این حزب و رهبر کاریسماتیک آن منجر شود؟
این موضوع از سوی متخصصان داخل و خارج از ترکیه موضوع مقالات و کتابهای متعددی بوده است. دم دست‌ترین و ارزان‌ترین توضیح این رفتار رأی دهندگان ترکیه در حفظ اقتدار حزب عدالت و توسعه، علیرغم ناکامی آشکار اقتصادی این حزب، اشاره به آرای ایدئولوژیک رأی دهندگان محافظه کار است. من در نوشته‌های قبلی خود در این موضوع نشان داده‌ام که میزان آرای ایدئولوژیک رأی دهندگان حزب عدالت و توسعه بالاتر از رقم مشابه برای رأی دهندگان دیگر احزاب سیاسی نبوده است.
در میان دهها علت قابل طرح برای توجیه شکست ناپذیری حزب عدالت و توسعه در ده سال بعداز 2013، چند مورد بیش‌از هر علی دیگری قابل قبول بنظر می‌‌‌رسند:
1. نقش شخص رجب طیب اردوغان بعنوان یک سیاستمدار ماهر و استراتژیست.
2. امید رأی دهندگان به بازگشت سالهای خوش 2001 تا 2013.
3. وحشت رأی دهندگان از بازگشت سالهای دهه 1990.
4. ضعف شخص کمال قلیچداراوغلو در هبری اوپوزیسیون.
نگاهی به ده ماهه مابین انتخابات سراسری 2023 و انتخابات محلی 2024
در ماهها و روزهای پیش از انتخابات (پارلمانی و ریاست جمهوری) ماه 2023، اوپوزیسیون، جوسازی مؤثری با وعده پیروزی قطعی خود در انتخابات ماه مه راه انداخته بود. عدم تحقق این وعده، شوک بزرگی به رهبران و رأی دهندگان مخالف اقتدار طولانی حزب عدالت و توسعه وارد کرد.
در شرایط حاکمیت ناباوری و ناامیدی بعداز شکست، موجی از اخبار شوک کننده از درون احزاب مخالف اردوغان منتشر شدند. طبعا در صورت پیروزی اوپوزیسیون، یا این افشاگریها هرگز نمی‌شدند و یا در صورت درز برخی از اسرار پشت پرده، شیرینی پیروزی می‌‌‌توانست، همه آثار سوء این افشاگریها را خنثی کند.
از جمله نتایج شکست برای مخالفان پرشمار حزب عدالت و توسعه، تلاش برای فهم علت شکست ناپذیری اردوغان و حزب عدالت و توسعه، علیرغم ناکامی اقتدار سیاسی حاکم در مدیریت اقتصاد بود. طرفداران اوپوزیسیون بخاطر بی نتیجه ماندن زد و بندهای کمال قلیچداراوغلو، در حیرت بودند که برای چرا قابلمه خالی رأی دهندگان قادر به شکست دادن حزب عدالت و توسعه نشد. شکست ناپذیری حریف، موجی از انتقاد را متوجه رهبران و اجزاء تشکیل دهنده بلوک متحد اوپوزیسیون شامل 6+1 حزب نمود. اسرار زیادی از بی کفایتی کمال قلیچداراوغلو در جریان این انتقادات از پرده برون افتاد. از جمله معلوم شد که وی همزمان با زد و بند با حزب ناسیونالیست کردی، با حزب ناسیولیست ترکی پناهنده ستیز (به رهبری اومیت اؤزداغ) هم وارد معاملات غیرشفاف شده است. اومیت اؤزداغ در اقدامی بی‌سابقه، متن توافق پشت پرده خود با کمال قلیچداراوغلو را منتشر کرد که طبق آنها توافق شده بود تا بخش مهمی از قدرت امنیتی ترکیه، به این حزب دو درصدی تسلیم شود! از آنجایی که طبق اقدام عجیب اما علنی دیگری، چندین پست معاونت ریاست جمهوری به تک تک احزاب کوچک "اتحاد ملت" (به رهبری کمال قلیچداراوغلو و حزب جمهوریخواه خلق) پیشاپیش اعطا شده بود، تابلویی که از یک سیستم اداری کشور 85 میلیونی ترکیه در صورت پیروزی کمال قلیچداراوغلو در اذهان عمومی ایجاد شد، شبیه یک کاریکاتور بود. برخی از نمایندگان اوپوزیسیون بعداز روشن شدن پشت پرده‌های انتخابات و حواشی آن، آشکارا از باخت خود، اظهار خوشحالی کردند. آدنان بکر Adnan Beker نماینده منتخب حزب "نیک" قویترین عضو ائتلاف شش حزبی بعداز حزب جمهوریخواه خلق، از حوزه آنکارا بعداز افشای معاملات پشت پرده کمال قلیچداراوغلو، جمله زیر را در تلویزیون 100 بیان کرد:
"در صورت پیروزی قادر به تشکیل کابینه نمی‌شدیم. خدا مملکت را [از رهبری بی کفایت ما] نجات داده است."
در انتخابات ماه مه 2023 بجز اوپوزیسیون، حداقل دو تز مهم قبلی هم شکست خوردند:
1. قابلمه خالی رأی دهندگان، اقتدار سیاسی حاکم را شکست می‌‌‌دهد.
2. برنده قدرت در استانبول، برنده قدرت در ترکیه هم خواهد بود.
هر چند دو شکست فوق بنظر قطعی و ابدی بودند اما انتخابات دیروز اثبات کردند که سناریوی دیگری هم کاملا محتمل بود و طبق ادعای بسیاری از مفسرین سیاسی ترکیه، بی کفایتی کمال قلیچداراوغلو یکی از علل شکست ناپذیری حزب عدالت و توسعه و رهبر آن در انتخابات ماه مه 2023 بود.
باید در نظر داشت که سه دهه رهبری بلامنازع اردوغان و بیش از دو دهه رهبری حزب عدالت و توسعه، قادر به تغییر توازن قوا در میان رسانه‌ها و خبرنگاران و شکل دهندگان افکار عمومی کشور نشده است و هنوز هم معروفترین و مؤثرترین اصحاب رسانه و کنسرنهای رسانه‌دار تأثیرگذار، متعلق به کمالیستها هستند. در نتیجه در جریان هر انتخابات در ترکیه، قدرت رسانه‌ای کمالیستها، چنان جو نیرومندی از وعده شکست قطعی حزب عدالت و توسعه در جامعه ایجاد می‌‌‌کرد که محقق نشدن آن، موج سنگینی از احساس استیصال را در میان مخالفان سبب می‌‌‌شد. در آستانه انتخابات دیروز همه اصحاب رسانه و همه بنگاه‌های سنجش آرا دست به عصا بودند و نتیجه حاصله برای اوپوزیسیون از خوش بینانه‌ترین پیش بینی‌ها هم درخشان‌تر بود.
آنچه در غوغای جنگ داخلی حزب جمهوریخواه خلق برای تغییر رهبری با سکوت برگزار شد، نقش کمال قلیچداراوغلو در پیروزی‌های پی در پی رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه در هر انتخابات و هر رفراندوم انجام شده طی 11 سال اخیر زمامداری وی بود (2013ـ2024). نکته مهم این بود که پیروزی‌های حزب عدالت و توسعه و اردوغان قبل از نشستن کمال قلیچداراوغو بجای دنیز بایکال رهبر سابق اوپوزیسیون، طی دو دهه (از 1994 تا 2013) با موفقیت اصلاحات همه جانبه حزب و اردوغان در همه عرصه‌ها قابل فهم بود. اما پیروزی‌های اردوغان و حزب وی طی یک دهه بعداز اعتراضات پارک گزی تا انتخابات سراسری ماه مه 2023، همزمان با ناکامی‌های فزاینده اقتدار حاکم در سکانداری اقتصاد و سقوط سطح رفاه مردم واقع می‌‌‌شد و توضیحی ساده و مورد اجماع نداشت.
ابعاد و جزئیات پیروزی اوپوزیسیون
جزئیات حادثه دیروز برای سالهای طولانی از همه سو مورد تجریه و تحلیل قرار خواهد گرفت. اما در مورد ابعاد آن در همین ساعات اولیه بعداز پایان انتخابات می‌‌‌توان اشاره کرد که از نظر روانی بعداز شکست غیرقابل انتظار ده ماه پیش، اوپوزیسیون علیرغم اختلافات درونی و از هم پاشیدن ائتلاف شکست خورده پیشین، از نظر روانی غیرقابل تصور بود. این ائتلاف رسما در میان 6 حزب سیاسی بود اما هم شامل یک تواف نهان با حزب ناسیونالیست کردی بود و هم شامل یک توافق با حزب ناسیونالیست ترکی "ظفر".
با پیروزی دیروز، حزب جمهوریخواه خلق تعداد شهرهای بزرگ تحت رهبری خود را از 11 شهر به 14 شهر رسانید و به اولین حزب کشور از نظر کل آرای مأخوذه تبدیل شد که این مسئله در 47 سال اخیر برای اولین بار اتفاق افتاد. آنچه مهمتر بود، اکثریت مجالس ملی این شهرداری‌ها هم (علاوه بر ریاست شهرداری) به حزب جمهوریخواه خلق رسید. این جنبه از پیروزی دیروز برای موفقیت در کار اداره محلی شهرها بسیار مهم است و نشانه قطعی بودن پیروزی یل طرف در رقابت انتخاباتی پایان یافته مورد بحث است.
ملزومات دموکراسی
برگزاری انتخابات آزادانه تضمینی برای انتخاب شایسته‌ترین‌ها نیست. برای ساختمان یک دموکراسی قابل قبول، حداقل سه پیش شرط دیگر نیز لازم است:
- آگاهی کافی در میان رأی دهندگان.
- وجود تیم‌ها و رهبران لایق در میان انتخاب شوندگان.
- وجود "بازنده های خوب".
آگاهی کافی در میان رأی دهندگان.
حتی اگر شما چهار دهه هم در سوئد زندگی کرده باشید، احتمالا هنوز از تعلق سیاسی هیچ روزنامه‌نگار یا کانال تلویزیونی و روزنامه حرفه‌ای باخبر نیستید. برعکس کافی است که برای اولین بار به برنامه تلویزیونی ترکیه نگاه کنید یا یک روزنامه را در دست بگیرید تا نه تنها از خط و خطوط سیاسی آن باخبر شوید، بلکه حتی تعلق حزبی آن منبع را هم ببینید. سیاسی شدن شدید رسانه‌ها در کنار قطبی بودن شدید جامعه ترکیه، یکی از مهمترین چوب‌های لای چرخ دموکراسی در ترکیه است.
نبودن رسانه‌های بیطرف، امکان اشراف رأی دهندگان بر کارکرد نمایندگان منتخب خود و کاندیداهای انتخابات را دچار معضل جدی می‌‌‌کند. دو پلاتفورم مهم رسانه‌ای در ترکیه عبارت از کانالهای تلویزیونی سنتی و شبکه‌های یوتیوبی است که در اولی دست بالا با "اتحاد جمهور" و در پلاتفورم دوم، مخالفین این اتحاد، حاکمیت دارند. همه رهبران این شبکه‌های یوتیوبی جدید، از چهره‌های موفق کانالهای تلویزیونی بزرگ هستند که با استفاده امکانات شگرف تکنولوژی مدرن، به فضای کم هزینه و بی طمطرق یوتیوب اسباب کشی کرده و کنسرنهای رسانه‌ای بزرگ محل کار قبلی خود را در رقابت بر سر میزان مخاطب شکست داده‌اند. اما این اسباب کشی هم موجب ظهور رسانه‌های بیطرف به معنی متعارف غربی آن نشده است و تعلق آشکار حزبی همه این کانالهای یوتیوبی عیب جدی این شبکه‌هاست که اتفاقا بسیاری از آنها از سوی روزنامه‌نگاران حرفه‌ای و موفق ترکیه رهبری می‌‌‌شوند. (به جدول همراه این مقاله توجه کنید)
مهمترین عارضه ناشی از نبود رسانه‌های معتبر و جدی و در عین حال بیطرف مورد قبول همه جناح‌های سیاسی این است که، کشف نوع و میزان موفقیت انتخاب شدگان و بررسی اعتبار وعده‌های کاندیداها بر عهده انتخاب کنندگان باقی مانده است. رأی دهنده ترکیه‌ای، روزنامه، کانال تلویزیونی، کانال یوتیوبی و کانالهای شبکه اجتماعی "باب طبع" خودش را می‌‌‌شناسد و بیش از آنکه، کار حرفه‌ای رسانه‌ها در انتخاب کاندید از سوی وی، لحاظ شود، او خودش رسانه موافق خودش را انتخاب کرده است.
کتترل فاکت
مثل کشورهای غربی، در ترکیه نیز، نهادهای کنترل فاکت یا Fact-checking وجود دارند اما توده بزرگ رأی دهندگان وقت و عادت مراجعه به این ارگانها را ندارند. در نتیجه نکته مهم دیگر از نحوه جریان دموکراسی در جامعه ترکیه، درجه بالای اختلاف بر سر "فاکت" است. این پدیده در کشورهای برخوردار از دموکراسی پیشرفته هم اتفاق می‌‌‌افتد. مثلا در سوئد، نرخ بیکاری تا زمان ورود این کشور به اتحادیه اروپا، همیشه با دور قم متفاوت از سوی اقتدار و اوپوزیسیون بیان می‌‌‌شد. آنچه به ترکیه مربوط است، گستردگی و میزان بالای اختلاف بر سر انواع آمار و ارقام مهم است. حتی مسائلی نظیر طول مسیر مترو احداث شده طی دوره پنجساله مسئولیت شهردار وقت استانبول، بسته به اینکه میکروفون دست کیست، کاملا متفاوت است. این مسئله یعنی ابهام در فاکت، موجب تدوام قطبی شدن فضای سیاسی و قوام انگیزه‌های ایدئولوژیکی در رفتار انتخاباتی رأی دهندگان می‌‌‌شود.
مناظره
از دیگر تفاوت‌های مهم سیاست در دموکراسی‌های پیشرفته و ترکیه، غیبت مناظره رو به رو میان چهره‌های رقیب در کانالهای تلویزیونی است. نخوت طرف‌های مقتدر (طرف حاکم) تنها علت سر نگرفتن چنین مناظره‌ها است. در آستانه انتخابات دیروز، کانال یوتیوبی جونئیت اؤزدمیر یک مناظره یوتیوبی با شرکت دو نفر آکادمسین طرفدار دو کاندید اصلی شهردارای استانبول را به نامهای برک اسن (طرفدار شهردار قبلی و فعلی استانبول یعنی اکرم امام اوغلو) و باریش ائرتن (طرفدار مورات کوروم کاندید شکست خورده حزب عدالت و توسعه) برگزار کرد.
وجود تیم‌ها و رهبران لایق در میان انتخاب شوندگان
در میان دهها دلیلی که برای شکست حزب عدالت و توسعه در دهسال اخیر وجود داشته است، علی الظاهر، یک تغییر در رهبری اوپوزیسیون توانست شکست ماه مه سال قبل را به پیروزی تبدیل کند اما واقعیت، پیچیده و چندلایه است. آنچه در فضای ناکامی مستمر دهساله بعداز حوادث پارک گزی، رأی دهندگان را در اعتماد به اوپوزیسیون دچار تردید کرده بود، کارنامه بغایت منفی احزاب اوپوزیسیون در دهه‌های قبل از اقتدار حزب عدالت و توسعه بود.
نتیجه رهبری حزب جمهوریخواه در اداره محلی شهرهایی مثل ایزمیر و محلات مرفه استانبول و اکثر شهرهای ساحلی جنوب و غرب ترکیه، که بطور سنتی "قلعه" آنها حساب می‌‌‌شوند، در مقایسه با کارنامه شهرداریهای موفق حزب عدالت و توسعه این بی اعتمادی به توانایی اجرایی رهبران جمهوریخواه خلق بعنوان تیم اصلی بلوک اوپوزیسیون را تقویت می‌‌‌کرد.
وجود "بازنده های خوب"
اگر انتخابات یک رقابت است، مثل هر رقابت دیگری، تنها طرف برنده ندارد و یک طرف بازنده هم محصول طبیعی و گریزناپذیر این پروسه است. انکار مسئولیت شکست از سوی بازندگان و متهم کردن داور بازی یا کمسیون انتخابات بجای پرداختن به ضعف‌های تیم خود، نشانه ناپختگی طرف بازنده و آماده نبودن وی برای پیروزی‌های آینده است.
ترکیه از این جهت کارنامه خوبی در تمکین بازندگان به نتایج حاصل از انتخابات دارد اما کمال قلیچداراوغلو و تیم اطراف وی را بایستی استثناهایی بر یک رسم نیک عمومی حساب کرد. کمال قلیچداراغلو را باید در کنار بازنده دائمی بودن، نمونه درخشان یک بازنده بد هم نامید. او هرگز شکست را نپذیرفت و همیشه خود را طرف "پیروز" انتخاباتی اعلام کرد که آنها را باخته بود. کاندید حزب جمهوریخواه خلق برای پست ریاست جمهوری در سال 2018 که بهترین نتیجه انتخاباتی در مقابل حریف نیرومند را بنام خود ثبت کرد، محرم اینجه بود. حتی او هم بعداز روشن شدن باخت بزرگ خود، شبانه از همه رادارها گم شد و تنها به ارسال یک اس ام اس به یک دوست خبرنگار خود اکتفا کرد: "حریف پیروز شد" (آدام گازاندی!)
این اتفاق یعنی انکار شکست و مسئولیت آن، بعداز ناکامی ماه مه 2023 نیفتاد، ائتلاف چند حزبی از هم پاشید و یک دوره نفس‌گیر برای یارگیری و یارکشی جدید، هم در رهبری جمهوریخواه خلق و هم در صفوف اوپوزیسیون شروع شد.
آنچه حزب عدالت و توسعه در آستانه انتخابات دیروز برای بالا بردن شانس پیروزی خود انجام نداد
"پوپولیسم" به درجات و انواع متنوع آن در دنیای امروز مُد روز است و در همه این سالها این صفت را در کنار نام رجب طیب اردوغان شنیده‌ایم. برای یک قضاوت قابل اعتنا در مورد این ادعا بنظر من هنوز زود است. قدر مسلم این است که وی طی یک دهه منجر به 2013، کارهای بزرگی برای کشور خود انجام داده است که ربطی به پوپولیسم ندارند.
اما در آستانه انتخابات دیروز برای تأمین پیروزی مواجه با خواسته‌هایی بود که یک پوپولیست امکان تسلیم نشدن به آنها را نداشت. یکی از این تقاضاها، افزایش حقوق ارتش شانزده میلیونی بازنشستگان بود که اردوغان آشکارا به آن "نه" گفت. او استدلال کرد که بالا بردن جدی این حقوق، هم اثرات تورمی غیرقابل مهار خواهد داشت و هم دست دولت را از همه منابع مالی لازم برای سرمایه‌گذاری، کوتاه خو اهد کرد.
خواست مهم دیگر، از سوی حزب پیروز شماره دو انتخابات دیروز یعنی "حزب رفاه مجدد" به رهبری فاتح اربکان فرزند بنیانگزار جنبش بازگشت به خویشتن در ترکیه (موسوم به "نگرش ملی") در مورد مواجه با اسرائیل مطرح بود. فاتح اربکان در کنار سیاستمداران محافظه‌کار معروفی چون احمد داووداوغلو (نخست وزیر سابق) خواهان ورود ترکیه به صحنه درگیری اسرائیل و حماس بود. حزب عدالت و توسعه بعداز یک سلسله مذاکرت با فاتح اربکان خواسته‌های وی را قبول نکرد. اگر حزب عدالت و توسعه به بهای ورود به صحنه درگیری در جنگ اسرائیل و حماس، به ائتلاف قبلی خود با حزب رفاه مجدد ادامه می‌‌‌داد، ما امروز با نتیجه دیگری از انتخابات دیروز سر و کار داشتیم. حزب رفاه مجدد با کسب بالای شش درصد آرای کل ترکیه. بیشترین آرای تاریخ خودش را بنام خود ثبت کرد.
اتفاقات ساعات اولیه بعداز اعلام نتایج انتخابات
رفتار اکرم امام اوغلو بعنوان برنده انتخابات قابل پیش بینی بود. او برای طرفدارانی که بسیاری از آنها در طول عمر خو حتی یک پیروزی مهم از طرف حزب جمهوریخواه خلق را بخاطر نداشتند، دو بار سخنرانی کرد. دومین سخنرانی وی همزمان با سخنرانی رجب طیب اردوغان بود که خود این همزمانی، حاوی پیام دعوت به ادامه مبارزه بود. در همان سخنرانی دوم، وی مانع هو کردن طرفدارانش موقع اشاره به رجب طیب اردوغان شد. وی در عین حال گفت که نتایج حاصل از انتخابات مهم هستد. منظور وی از این تأکید، اشاره به نقش دولت مرکزی در اداره محلی و امکان سنگ اندازی مرکز برای تأمین سهم دولت مرکزی از سرمایه‌گذاری‌های کلان در ایالتها و شهرها بود.
سخنرانی رجب طیب اردوغان گویی برای ثبت در تاریخ تنظیم شده بود. او بعنوان یک ناطق بزرگ هر کلمه‌ای را با دقت زرگری انتخاب کرد. بارها بر روی اصل حاکمیت مردم و محترم بودن آرای مردم تأکید کرد و تاریخ 31 ماه مارس 2024 یک "شروع جدید" خواند. این نامگذاری یک رفتار کلیشه‌ای از سوی اکثر بازنده‌ها در عالم سیاست است. با این وجود نفس انجام سخنرانی، همانند همه انتخابات قبلی که مورد آنها نطق پیروزی کرده بود، برای ثبت در تاریخ مهم بود. مورات کورم نامزد پست ریاست شهرداری استانبول هم به سخنرانی مشابهی در استانبول پرداخت. او بعنوان یک تکنوکرات ناشی در عالم سیاست وارد کارزار انتخاباتی شد و طی این کارزار هر روز به کار خود مسلط‌تر شد و بعید است که کسی وی را مقصر در شکست دیروز اعلام کند یا انتخاب وی را نابجا بداند. او سابقه خوبی در پست وزارت و بخصوص در بازسازی مناطق زلزله زده را در کارنامه خود ثبت کرده است. یکی از دستاوردهای انتخابات اخیر، ورود وی بعنوان رهبر سیاسی به صحنه سیاست در ترکیه بود که با توجه به 47 ساله بودن وی، ایفای نقشهای مهمتری در سیاست ترکیه در آینده برای وی دور از انتظار نیست.
منبع: سایت ایران امروز