دورنالار
«آشیق قشم جعفری 13 یاشیندا عاییله‌سی ایله بیرلیکده شبسترین کوندورو کندیندن اوتای آذربایجانا کؤچوب، 15 یاشیندا الینه ساز آلیب اوتایین آشیقلاریندان درس آلاراق، 33 یاشلاریندا بوتایا قاییتدی.» بو جومله‌نی او دؤنمده یاشایان اینسانلاریمیزین چوخونا گؤره یازماق اولار. آشیق عیسی دشن‌ین عاییله‌سی ده اهرین زرنکاب کندیندن اوتایا کؤچور و عیسی 1306 دا گنجه شهرینده آنادان اولوب، اوشاقلیق چاغلاریندا بیرداها بوتایا قاییدیر. عیسی دا 15 یاشیندا الینه ساز آلیب، تبریز آشیقلاریندان درس آلیر. آشیق عزیز شهنازی‌نین ده عاییله‌سی اهردن اوتایا کؤچور و عزیز 1308 ده گنجه‌ده دونیایا گؤز آچیب و اوردا بئش کیلاس درس اوخویوب، 19 یاشیندا بیر داها اهره قاییدیر.
گؤره‌سن او کؤچلرین سببی نه ایمیش؟
بیرینجی ساواش و قیتلیق کؤچلری
1914 ده بیرینجی دونیا ساواشیندا، بریتانیا دؤولتی ایله عثمانی خلافتی محاریبه‌یه گیردی. بریتانیا هندوستانداکی عسکرلرینی دنیز یولو و کؤرفز مسیری ایله بصره شهرینه یئتیردی، آما بصره- بغداد آراسیندا یاشایان عرب قبیله‌لری ایسلام خلافتی و تورک دؤولتینه وفالی قالیب، بریتانیا اوردوسونون یولونو کسدیلر. بریتانیا اوردوسو اوچ ایل تامام اوردا محاریبه ائدیب، چوخلو گمی واسیطه‌سیله هیندوستاندان بصره‌یه عسکر داشیدی. اونلار گمیلرده داها چوخ عسکر یئرلشدیرسینلر دئیه، گمیلره تاخیل ییغماییب، تاخیلی همدان و ماراغادان آلیب، بصره‌یه گؤندرمک قرارینا گلدیلر.
بریتانیا عامیللری خرمنلر و سیلولارین تاخیلینی باهاجاسینا آلیب، بصره سنگرلرینده‌کی عسکرلرینه گؤندردی و بوتون آذربایجانی آجلیق و قیتلیق بورودو. محمدقلی مجد طرفیندن یازیلان بؤیوک قیتلیق (قحطی بزرگ) کیتابی او فلاکتین بیر گوشه‌سینی گؤستریر، آما او آجلیغین نه اولدوغونو ساده‌جه او گونلری گؤرموش اینسانلار بیلیر. آتالار، بالالارینی دیشینه آلیب، ایش و آش تاپیلان یوردلارا قاچدیلار و آذربایجانین شمالی بؤلگه‌لری او قاچقینلارین چوخونون مقصدی اولدو، چونکو باکی‌نین نفت قویولاری او شهری ایش و آش مرکزینه چئویرمیشدی.
آذربایجانین مرکزی بؤلگه‌لری او جومله‌دن تبریز، اورمو و اردبیل اهلی آرازی کئچیب، شمالا دوغرو گئتدیلر، آما آذربایجانین جنوبی بؤلگه‌لری او جومله‌دن زنگان، قزوین و همدان اهالیسی تهرانا طرف داشیندیلار. بو یازی تهرانا کؤچنلرین طالئعی‌نی یوخ، بلکه اوتایا گئدیب قاییدان مینلر عاییله‌دن بیری اولان اورمولو علی نیشانی‌دن دانیشاجاقدیر. حمید ملازاده اؤز خاطیره‌لرینده تکجه 1317.جی ایلده، اوتایدان تبریزه قاییدان اینسانلارین سایی‌سینی نئچه مین نفر قئید ائدیبدیر. آراشدیرمالارا گؤره، اوتایا کؤچنلرین بیر سیراسی اوردا تحصیل آلیب، کیملیک و دیلیمیزله دریندن تانیش اولوب، بوتایا قاییتدیلار، کی اونلاردان آشیق قشم، آشیق عیسی دشن، آشیق عزیز شهنازی، میرجعفر پیشه‌وری و اوستاد علی سلیمی کیمی آداملاری آد آپارماق اولار.
بو ایل قیشین 13.جو گونونده اورمو شهرینده دونیایا گؤز یومان، قوجامان شاعیر علی نیشانی ده او گئدیب قاییدان دورنالاردان بیری ایدی و بیرینجی ساواشین کؤچو اونون حایاتیندا ابدی تاثیر بوراخمیشدی. اورمونون و آذربایجانین تایسیز مغنی‌سی فاطما موختاراووا دا بیرینجی ساواشدا اورمودان کؤچموش دورنالاردان ایدی. آما او هئچ زامان اورمویا دؤنمه ایمکانی تاپمادی. «نام‌آوران اورمیه» کیتابینا گؤره، علی نیشانی‌نین آتاسی یئکنلی ایمیش و کؤچوب اوتای آذربایجانین قازاق شهرینده ائوله‌نیب قالمیشدی و علی 1305 ده قازاق شهرینده دونیایا گؤز آچیب، یئددی یاشلاریندا عاییله‌سی ایله بیرلیکده اورمویا قاییتمیشدی.
ایکینجی ساواش و مغلوبیت کؤچلری
ایکینجی دونیا ساواشی، بیرینجی ساواشین عکسینه آذربایجانا آزادلیق و برکت گتیردی. رضاشاه ایراندان ایخراج اولدو و یاساقلانمیش آنادیلیمیزده آزاد اولدو. علی 17 یاشیندا ایلک شئعرلرینی اورمودا یاییلان «اورمیه» گونده‌لیگینده چاپا وئردی. اونون شئعرلری ائله همن جاوانلیقدان دیللره دوشموشدو ائله کی 1324 ده میللی حکومت قورولان زامان، اونون «قوجا باغبان» شئعری مکتب اوشاقلارینین بیرینجی کلاس درس کیتابیندا چاپ اولوب، بوتون آذربایجان اوشاقلارینا تقدیم ائدیلدی. او ایل علی نیشانی ده بیر چوخ اینسانلار کیمی دموکرات فرقه‌سینه قاتیلیب، یارانمیش آزادلیق هاواسیندان فایدالاناراق شئعرلر یازدی و اونون بیر تعداد شئعرلری «شاعیرلر مجلیسی» کیتابیندا یاییلدی، اونون شئعرلری دوغان گونشدن و آچان سحردن:
او قارانلیق گئجه‌دن قالمادی بیر ذره نیشان
گونشین شوقی ایلن گولدو چیراغانی سحر
آذر اؤولادی وئریب قدرتین عالمده نیشان
آلیب اؤز حقینی، گؤستردی بؤیوک سعی و هنر.
و شاعیرین آذربایجانا اولان محبت‌یندن دانیشیردی:
سن منیم اؤز یوردوم اؤز وطنیمسن
قوینوندا بسله‌ییب بؤیودنیمسن
هم باغیم، هم باغچام، هم چمنیمسن
سنه محبتیم وار آذربایجان.
باخ آزادلیق دئییر هر آغیز، هر دیل
گوله‌جک یوردوندا هر اوبا، هر ائل
آلووسوز، آتشسیز، اثرسیز دئییل
چکدیگیم بو قانلی جار آذربایجان.
شاعیرین 1324.جو ایلده یاییلان شئعرلری، او خوش گونلری اؤزونده عکس ائدیر:
شاختالی بیر قیشدا ائدیب آه و زار
چکدینسه بیر زامان مشققت فیشار
ایندی سنینکیدیر بو گؤزل باهار
سئیر ائله سوسنی، سونبولو، بولبول.
اوخو قوی نغمه‌نی ائشیتسین ائللر
گئتسین کؤنوللردن غم، غصه، کدر
قونوب گولدن گوله، هر آخشام- سحر
بزه اؤز سسینله چمنی، بولبول.
هابئله موباریزه‌دن دانیشیر:
ائله‌ین سینه‌نی سنگر، سنه مردانه منم
سنین عشقینله اینان، عاشق دیوانه منم
سن چیراق اولسان اگر باشینا پروانه منم
ای اولان دهرده آرتیق بو جانیمدان وطنیم
بیل یولوندا ائدرم جانیمی قوربان وطنیم.
و
قوروماقچون یاغیلاردان اؤز آنا تورپاغینی
حاضر اولموش جانی قوربان وئره آذربالاسی.
سالمایینجا یئره ظولمون او قارا بایراغینی
سلاحی قویمایاجاقدیر، یئره آذربالاسی.
آما او گؤزل باهار چوخ تئز قیشا دؤندو و علی نیشانی ده باشاق مجاهیدلر کیمی اؤز دوغما دیاریندان سورگون ائدیلدی.
مثلدیر بو، دئیه‌رلر قوربت عالمده بهشت اولسا
یئنه گولمز غریبین قلبی اوردا، شادمان اولماز.
علی نیشانی ایکینجی ساواش و مغلوبیتین ده سورگونو اولدو. اونو لورستانا سورگون ائتدیلر. لورستاندا خرم‌آبادین بئش کیلومترلیگینده بدرآباد آدلی بیر کند وار ایدی. ایکینجی ساواشدا آمریکالیلار اوردا بیر کمپ تیکمیشدی. 1326 دا سورگون اولان فداییلر، عاییله‌لری ایله بیرلیکده اوچ آی اوردا قالاندان سونرا اهواز، دزفول، یزد و باشقا شهرلره سورگون ائدیلدیلر و علی نیشانی یزده گؤندریلدی. بیرینجی ساواش و اوتایا کؤچمک اوردا دا علی‌نی بوراخمادی، چونکو شاه رژیمی اوتایدان قاییدانلارا «مهاجیر» آدی وئریب اونلاری شیدتله جزالاندیردی:
دوروب خیاباندا بیر نئچه ماشین
ایچینده بیر عده اسیر جماعت
آنالار، اوشاقلار تؤکور گؤز یاشین
آتالار زینداندا چکیر مشققت.
کیمدیر بو اسیرلر؟ نه کسلردیلر
مهاجیر آدلانان بیر عده مظلوم
بونلار ظلمه قارشی عصیان ائدیبلر
او سبب اولوبلار سورگونه محکوم.
آنجاق بو ظولوملر، بو شکنجه‌لر
بیزده داها آرتیق نفرت یارادیر
آزادلیق یولوندا اؤلسک ده اگر
او بیزه ان بؤیوک بیر افتخاردیر.
انقلاب اوغلویوق نه سورگون، نه دار
بیزی خطّیمیزدن دؤندره بیلمز
بو آجی کولکلر، قارا طوفانلار
حققین مشعلینی سؤندوره بیلمز.
آجلیق بیر داها آذربایجانی تهدید ائدیردی و سورگون اولمایانلار دا، ایش و آش اوچون کؤچمه‌یه باشلادیلار. بو حادیثه‌لری گؤرن شاعیر علی نیشانی، محبوس اعتراضچیلارین و عموم خالقین دردینی بئله تصویر ائتمیشدی:
بیر طرفده مجلس عیش و نشاطی سئیر قیل
بیر طرفده عرشه قالخان ناله و افغانه باخ.
بیر طرف ارسیز قادینلار ناله و فریادینا
بیر طرفده معترضلرله دولان زیندانه باخ.
بئش نفر مالیک اولوب ناز و نعمت ایچره غرق
یوخلامیش دیوار دیبینده ملت عریانه باخ.
بیر طرفده ظولم الیندن قانه دؤنموش قلبلر
بیر طرفده بی‌خیال ارباب ابله اعیانه باخ.
آجی سونوجو اولموش اولسا دا، او بیر ایل آزادلیغین ینجی تاثیری شاعیرین اورگینده ابدی یاشادی و حتتا او آجی گونلر ده، شاعیرین عشقینی سارسیتمادی و او عؤمورونون سونونا قدر آذربایجانا شئعر قوشدو:
قیزیل خطله تاریخلره یازیلمیش
بؤیوک شانی شؤهرتی وار یوردومون.
آشیقلارین سینه‌سینده سازیندا
شیرین شیرین صؤحبتی وار یوردومون.
آذربایجان من قوربانام بو آدا
او بیزیمچون چوخ عزیزدیر دونیادا
باش اَیمه‌ین هر یابانا هر یادا
قورخو بیلمز میللتی وار یوردومون.
سونرالار شاه و مصدق چاخناشماسی، موقتی اولاراق آذربایجانی جلادلارین گؤزوندن اوزاق ساخلادی و علی نیشانی کیمی سورگونلر وطنلرینه دؤندولر. اورمویا قاییدان دورنا، باغبان قیزینا عاشیق اولدو و اونون عشقینده دئدیگی شئعر، علی نیشانی‌یه چوخلو شؤهرت قازاندی. او شئعر بسته‌کار اسماعیل شاکری طرفیندن ماهنی اولدو و اورمو رادیوسوندا و خالق آراسیندا مجلیسلرده زامان زامان اوخوندو. او شئعر سونرلار تهران رادیوسوندا آذربایجان مشهور مغنی‌سی مرحوم مصطفی پایان طرفیندن اوخونوب، خالق ماهنیسی کیمی دیللره دوشدو.
شاعیر نیشانی قالان عؤمرونو اورمونون اوستو اؤرتولو بازاریندا قوماش آلیش وئریشینه مشغول اولوب، چوخ سونرالار «عؤمور یوللاریندا» عنوانلی شئعر کیتابینی چاپا وئریب و نهایت 1401/10/13 تاریخینده اورمو شهرینده حایاتا گؤز یومدو، آما اونون اورمویا اولان محبتی و اؤز دیلینه حؤرمتی، خصوصیله اورمونو تهدید ائدنلره قارشی نیفرتی بیزه میراث قالدی:
سفید سفید اولسون، آغ دا قالسین آغ
دیلین قارشیسینی آلانماز یاساق
دونیا یاشادیقجا قالیب قالاجاق
دیلین، اصلین، کؤکون، تبارین اورمو.
ائلین جان دئیه‌نه جان دئیه‌جکدیر
یابانجی قان دئسه قان دئیه‌جکدیر
بیزه آن مقدس درین دیلکدیر
عزّتین، شؤوکتین، ویقارین اورمو.
بیرداها گلمه‌سین یامان گونلرین
سیمیتقو، مارشیمون قاتان گونلرین
بلوا، یانقین، اؤلوم، تالان گونلرین
خورامان یاشاسین ،دیارین اورمو.
